Kodak in Amsterdam. De opkomst van de amateurfotografie in Nederland 1880-1910 Mattie Boom Kodak in Amsterdam De opkomst van de amateurfotografie in Nederland 1880-1910 Kodak in Amsterdam The Rise of Amateur Photography in the Netherlands 1880-1910 Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. H.A.P. Pols en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op 6 oktober 2017 om 9.30 uur door Martina Maria Boom geboren te Delft Promotiecommissie: Promotoren: Prof.dr. M.E. Halbertsma Prof.dr. A.M. Bevers Overige leden: Prof.dr. S.L. Reijnders Prof.dr. C.J.M. Zijlmans Dr. M. Kleppe Kodak in Amsterdam. De opkomst van de amateurfotografie in Nederland 1880-1910 Dankwoord 1 Inleiding: Op zoek naar een geschiedenis van de amateurfotografie: het veld, de spelers en de regels 5 1.1 Amateurfotografen: de eerste vijftig jaar 21 1.2 De verenigingen voor amateurfotografie 35 1.3 Habitus en cultureel kapitaal van een nieuw medium 49 1.4 De ondernemers-amateurs 62 2.1 Ernst Sillem: fotograaf bij toeval 79 2.2 Kodak aan de Herengracht 85 2.3 Kunstenaars en fotografische beeldkwaliteiten in de late 19de eeuw 95 2.4 Fotoalbums en een nieuwe beeldtaal 107 Conclusies 125 Abstract 132 Bijlagen Lijst van Nederlandse amateurfotografen en hun kring vóór 1900 143 Lijst verenigingen voor amateurfotografie in Nederland 1887-1901 241 Overzicht tentoonstellingen 1888-1908 243 Lijst Fotoalbums/oeuvres op naam 1880-1940 in Nederlandse instellingen 246 Literatuur 269 Dankwoord Een proefschrift schrijven is voor de buitenpromovendus een prettige onderdompeling. Het vak waar je voor doorleerde en veel passie voor voelt, raak je immers in de dagelijkse beslommeringen van het werkzame leven geregeld kwijt, zelfs als je het mag beoefenen in ’s lands grootste nationale museum. Het proefschrift houdt de lessen van weleer levend en biedt gelegenheid tot langlopend onderzoek en studie van materie waarvan je vindt dat die dringend aandacht behoeft. In mijn geval betrof dat een vergeten gebied: de wortels van de amateurfotografie. Mijn onderneming was een spannende zoektocht: het afpellen van de lagen om beter tot de kern door te dringen. Dat volbrengt een mens nooit alleen, maar alleen dankzij de genereuze hulp van vele anderen. Mijn dank gaat daarbij in de eerste plaats uit naar mijn promotor prof. dr. Marlite Halbertsma die mij dreef, hielp, stuurde, kritiseerde maar bovenal stimuleerde. Vaak was ik maanden ‘afwezig’, omdat iets anders eerst af moest. Maar de lange, inspirerende gesprekken over de 19de eeuw en over het ‘onleesbare, onbegrijpelijke’ fotoalbum hielden me scherp en zetten mij telkens weer stevig terug op het pad. Ook prof. dr. Ton Bevers ben ik zeer erkentelijk. Hij legde mij de wereld van het culturele veld uit, voor dit onderzoek zo van belang. Mijn uitvalsbasis van oudsher is de Leidse Universiteit waar ik mij vlakbij huis mag laven aan de documentatie, de boekerij en de fotocollectie. En zonder de fantastische bibliotheek van het Rijksmuseum, en de stevige ‘schouders’ van de verzamelaar Bert Hartkamp, op wiens collectie de fotocollectie van het Rijksmuseum rust, zouden we op het punt van de amateurfotografie in Nederland nog steeds in het donker tasten. Andere belangrijke hoeders en bewaarders waren de schenkers en bemiddelaars van albums en series. Zij waren net zo eigenwijs om dit erfgoed te willen bewaren, en gelukkig maar. Zonder hen had dit verhaal nooit verteld kunnen worden. Het Rijksmuseum heeft mij altijd de ruimte geboden om naast mijn werk dit gebied te exploreren. Mijn collega Hans Rooseboom ben ik zeer erkentelijk voor zijn suggesties, en het kritisch lezen van dit manuscript. Daarnaast wil ik mijn collega’s in het fotografieveld bedanken: in het bijzonder Loes van Harrevelt (Nederlands Fotomuseum), Elwin Hendrikse (Nationaal Archief), Joke Pronk (Universiteitsbibliotheek Leiden) en Anneke van Veen (Stadsarchief Amsterdam) die albums en informatie bleven aandragen. Anneke Groeneveld (Nederlands Fotomuseum), Erik Schmitz (Stadsarchief Amsterdam), Jacques van Gerwen (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis), Wilma van Giersbergen (Stadsarchief Rotterdam), Mieke Jansen (Koninklijk Verzamelingen), Sara Keijzer (Scheepvaartmuseum) waren op andere momenten behulpzaam. Jesse Peers en Todd Gustavson maakten mij bij het George Eastman House in Rochester wegwijs in de brieven en documenten van George Eastman, de oprichter van Kodak. Bij het onderzoek in het buitenland waren Françoise Heilbrun (Musée d’Orsay, Parijs) ; John Falconer (British Library, Londen); Martin Barnes (Victoria & Albert Museum, Londen) behulpzaam. Michael Pritchard (Royal Photographic Society, Bath) dank ik voor de inzage in zijn proefschrift over de Britse detailhandel in de 19de eeuw. Lang is de lijst van degenen die me op enig moment hebben geholpen, informatie hebben verstrekt, bouwstenen hebben aangereikt of nieuw onderzoek in gang hebben gezet: Malika M’rani Alaoui, Saskia Asser, Vera Asser-Stahl, Freek Baars, Jet Baruch, Alexander Beelaerts van Blokland, Norbert van den Berg, Dirk Jan Biemond, Flip Bool, Rixt Bosma, Niels Coppes, Pim Brikkenaar van Dijk, Pieter Eckhardt, Ingrid Evers, Rakia Faber, Menno Fitski, de familie Fitzlin, Wilma van Giersbergen, Ludo van Halem, Gijs van der Ham, Richard Harmanni, Freek Heijbroek, Jérôme Heldring, Renny van Heuven- 1 van Nes, Marie-Jeanne van Hövell tot Westerflier, Ruud Hoff, Maria Holtrop, Jan de Hond, Micky Hoyle, Lodewijk Imkamp, Steven F. Joseph, Wim van Keulen, Klaas Konijn, Annelien Keen, de familie Kessler, Beppe Kessler, Wim ter Keurs, Aart Kinds, Erik Kessels, Geert Jan Koot, B. Kristensen, Christiane Kuhlmann, Barbara van der Laan, Joan Labouchere, Mevr. M. van Loon-Labouchere, Ingeborg Th. Leijerzapf, Richard Loontjens, Marlof Maks, Marita Mathijsen, Bruno van Moerkerken, Carla Mulder, Emilie Nord, Saskia Ooms, Pierre van der Pol, Laura Roscam Abbing, Liesbeth Ruitenberg, Peter Schatborn, Mevr. Agnes Scholten van Aschat-Sillem, Roos Schouw, Marja Stijkel, Nina Svenson, Jane Turner, Patricia van Ulzen, Annemarie Vels-Heijn, Luc Verkoren, Corien Vuurman, Durkje van der Wal, Doris Wintgens Hötte, Johan de Zoete. Acht jaar geleden, in 2009, schreef ik mijn eerste hoofdstukken. Maar de interesse voor de geschiedenis van de fotografie gaat veel verder terug en is in de eerste plaats gestimuleerd door mijn ouders die altijd meekeken, meezochten en enthousiasme en belangstelling toonden. Mijn kinderen staan inmiddels op eigen benen. Zij zijn er altijd bij geweest en ondanks hun werkende moeder vrolijk gebleven. Dat heb ik vooral te danken aan Marcel ten Hooven die ook hier weer mijn beste partner mogelijk is. Samen schrijven, nadenken, praten en samen onderdompelen, dat is toch het prettigst en het handigst. 2 ‘…..to admit to their endeavor a multitude of anonymous collaborators’ Thomas Crow 3 4 Inleiding: Op zoek naar een geschiedenis van de amateurfotografie. Het veld, de spelers en de regels Het vak van conservator fotografie zit vandaag de dag vol tegenstrijdigheden. ’s Avonds kun je in een galerie een vintageprint – een afdruk uit de tijd zelf - van de bekende Amerikaanse fotograaf Walker Evans van ruim 300.000 dollar in handen hebben, en de volgende ochtend in de New Yorkse vlooienmarkt The Garage zie je een interessant beeld van een anonieme amateurfotograaf dat daar niet eens voor onder doet: voor het luttele bedrag van 99 dollarcent. Je staat zogezegd met één been in de kunst: museum en veilinghuis, en met het andere in de rommel: de vlooienmarkt vol vergeten en verdwaalde zaken. In deze spagaat moet ik altijd denken aan het fotoalbum van de Amsterdamse familie Piek met de springende jongens (afb.1). Zij springen vrolijk over dit dilemma heen, zorgeloos en lenig. In 1969 lag het Piek-album nog op het Waterlooplein. Tegenwoordig weten we dat dit het enige bewaard gebleven Nederlandse Kodakalbum uit de 19de eeuw is. Het wordt beschouwd als een sleutelstuk. Het is een vroeg voorbeeld. Het album staat voor een belangrijke omslag in de beeldcultuur, sneller en dynamischer. Vervolgens denk ik aan alles wat over Walker Evans wél is geschreven, maar over deze omslag niet. Ik weet als conservator fotografie niet eens wanneer de amateurfotografie van de late 19de eeuw precies begint. In de museale wereld is het in de laatste veertig jaar meer en meer om de bekende fotografen gaan draaien: Walker Evans, Diane Arbus, Brassaï, Man Ray, Bill Brandt, Alfred Stieglitz, Edward Steichen, Robert Capa, Henri Cartier-Bresson. Diane Arbus staat garant voor lange rijen bezoekers, net als Walker Evans en Richard Avedon, of in ons land Ed van der Elsken. Sommigen van deze fotografen kunnen zich meten met de grote namen in de kunst. Rembrandt en Van Gogh zijn net iets te hoog gegrepen, maar in de categorie daaronder kunnen ze goed meedraaien. Veel van de inrichting van de musea is op deze namen en hun meesterwerken aan de muur gericht. Voor elke tijd en elke periode zijn wel een paar fotografen te vinden die het museum als tentoonstellingsbedrijf aan de gang houden. Daarbij wordt geput uit de canon van de fotografie. Onbegrijpelijk is die focus op markante makers niet wanneer we de expansieve beeldcultuur van nu er in betrekken. Het gaat er immers om op te vallen in een tijdvak waarin we letterlijk overspoeld worden met beeld en informatie. Hoe meer mythe en verhaal, hoe beter de kunst verkoopt. Toen ik Bill Brandts fotoserie voor zijn beroemde fotoboek The English at home (1936) voor het eerst in zijn oorspronkelijke context zag, begreep ik uit welke traditie de belangrijke werken uit de fotografiegeschiedenis kunnen voortkomen. Dezelfde foto’s zaten als kleine plaatjes in zijn privé fotoalbum geplakt (afb.2).1 Dat stelde hij samen als jongeman – hij heette nog Wilhelm Brandt – nadat hij in 1932 vanuit Duitsland naar Londen was geëmigreerd. Dat wat later Bill Brandts oeuvre is gaan heten, was dus in de kern in dat fotoalbum aanwezig. Dat roept de vraag op wanneer en hoe Brandt de amateurfotograaf overgaat in Brandt de kunstenaar.