UvA-DARE (Digital Academic Repository) Grens en gezin. Beleidsvorming inzake gezinsmigratie in Nederland, 1955-2005 Bonjour, S.A. Publication date 2014 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Bonjour, S. A. (2014). Grens en gezin. Beleidsvorming inzake gezinsmigratie in Nederland, 1955-2005. Aksant. http://arno.unimaas.nl/show.cgi?fid=15296 General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:29 Sep 2021 ambtelijke onmin over gezinnen van gastarbeiders, 1955-1975 1 grens en gezin Grens en gezin_proefschrift.indd 1 22-4-2009 10:40:27 2 grens en gezin Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van: J.E. Jurriaanse Stichting M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting SNS REAAL Fonds Omslagontwerp: Frits van Hartingsveldt, Amsterdam Opmaak: Ellen Bouma, Alkmaar Grens en gezin_proefschrift.indd 2 22-4-2009 10:40:27 ambtelijke onmin over gezinnen van gastarbeiders, 1955-1975 3 Grens en gezin Beleidsvorming inzake gezinsmigratie in Nederland, 1955-2005 proefschrift Ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Maastricht op gezag van de Rector Magnificus, Prof. mr. G.P.M.F. Mols, volgens het besluit van het College van Decanen, in het openbaar te verdedigen op vrijdag 19 juni 2009 om 14.00 uur door Saskia Anne Bonjour Grens en gezin_proefschrift.indd 3 22-4-2009 10:40:27 4 grens en gezin Promotores Prof. dr. Arnold Labrie Prof. dr. Ton Nijhuis (Universiteit van Amsterdam) Beoordelingscommissie Prof. dr. Tannelie Blom, voorzitter Prof. dr. Ad Knotter Prof. dr. Leo Lucassen (Universiteit Leiden) Prof. dr. Rinus Penninx (Universiteit van Amsterdam) Prof. dr. Hildegard Schneider Grens en gezin_proefschrift.indd 4 22-4-2009 10:40:27 ambtelijke onmin over gezinnen van gastarbeiders, 1955-1975 5 Dankwoord Ik prijs mezelf gelukkig met mijn promotoren, Arnold Labrie en Ton Nij- huis: met de ruimte die ze me gunden, met hun scherpzinnige en construc- tieve kritiek, en met hun steun waarvan ik me steeds verzekerd wist. Voor de ingewikkelde evenwichtstoer die het begeleiden van een promotieonder- zoek is zijn Arnold en Ton wat mij betreft met vlag en wimpel geslaagd. Het Nationaal Archief is een fantastische plek om onderzoek te doen, en dat is grotendeels te danken aan de vriendelijkheid en hulpvaardigheid van de mensen die er werken. Ook bij het ministerie van Justitie en de ind ben ik hartelijk ontvangen. Voor het speurwerk dat zij voor mij hebben willen doen dank ik in het bijzonder Cees Rooyakkers, Maarten van Rijn en de beleidsmedewerkers van het ministerie van Algemene Zaken. Ik ben positief verrast door de bereidheid van de Nederlandse overheid om ook recente interne beleidsstukken ter beschikking te stellen voor onderzoek: een openheid die in internationaal perspectief niet vanzelfsprekend is. Voor hun opmerkingen bij mijn teksten, hun antwoorden op mijn vra- gen, en de bron van inspiratie en plezier in mijn onderzoek die zij voor mij vormden dank ik Evelyn Ersanilli, Kees Groenendijk, Betty de Hart, Tessel de Lange, Leo Lucassen, Rinus Penninx, Klaartje Peters, Marlou Schrover, Maarten Vink en Sarah van Walsum. De Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen was een inspirerende uitvalsbasis, waar ik me thuis voelde. Voor de praktische en inhoudelijke tips, de onmisbare morele steun en de zalige aio-soepen dank ik mijn collega-aio’s: Alissa, Babette, Cornelia, Elissaveta, Hendrik-Jan, Johannah, Josje, Julia, Leen, Ludo, Maaike, Martijn, Maud, Merel, Mie- neke, Niki, Patrick, Roel, Serge, Sophie, Thijs en Vivian. Tom Sintobin was mijn kamergenoot op de faculteit in de eerste twee jaar van mijn pro- motieonderzoek, en heeft me met picknicks in het park en verhalen over dichters en vissen door die niet altijd eenvoudige jaren heen geholpen. Dat ik in de laatste twee jaar geen boekenwurm met tunnelvisie ben geworden is grotendeels te danken aan de mensen van Provum: Mariolina, Gjalt-Jorn, Kees, Erik en de anderen. Bij mijn tante en oom Aukje van Roessel en René Dekeling vond ik – maanden aan een stuk – onderdak tijdens mijn archiefonderzoek in Den Haag. Ik heb genoten van hun gastvrijheid en voel me al sinds de middel- bare school gesterkt door hun betrokkenheid bij al wat ik onderneem. Grens en gezin_proefschrift.indd 5 22-4-2009 10:40:27 6 grens en gezin Ik kan hier met geen mogelijkheid recht doen aan de steun, uitdaging, troost, afleiding en aanmoediging die ik bij mijn familie- en vriendenkring vond en vind. Ik noem daarom alleen Floor Manschot en Karin de Kroes, twee prachtige mensen en dierbare vriendinnen. Zij zijn mijn paranimfen en ik ben blij dat zij bij de verdediging van dit proefschrift achter me zullen staan, zoals ze altijd achter, naast of voor me staan als het er toe doet. Ik draag dit boek op aan het gezin waarin ik heb geleerd om over grenzen heen te reiken: aan mijn moeder Brechje van Roessel, à mon père Richard Bonjour, aan mijn zus Maeva en aan mijn broer Yovan, die ik mis. Grens en gezin_proefschrift.indd 6 22-4-2009 10:40:27 ambtelijke onmin over gezinnen van gastarbeiders, 1955-1975 7 Inhoudsopgave Dankwoord 5 Afkortingen 13 1. Inleiding 15 1.1 Waarom gezinsmigratiebeleid maken ingewikkeld is 15 1.2 Constructivistische kijk op politiek en beleidsvorming 18 1.3 Probleemstelling en afbakening 20 Beleidsvorming in Nederland inzake gezinsmigratie tussen 1955 en 2005 20 Institutionele structuur en invloedsverhoudingen 23 Fasen en breuklijnen in de beleidsontwikkeling in context 24 1.4 Academische positionering 26 Een blinde vlek op de kaart van migratiestudies in Nederland 26 Invloedsverhoudingen in Nederlandse beleidsvormingsprocessen 28 De paradox van het migratiebeleid in liberale democratieën 31 1.5 Bronnen 37 1.6 Opzet van dit boek 39 2. Ambtelijke onmin over gezinnen van gastarbeiders, 1955-1975 43 2.1 Inleiding 43 2.2 Immigratie in Nederland tussen 1945 en 1975 45 Buitenlandse gezinsleden van Nederlandse staatsburgers 46 Migranten uit voormalig Nederlands-Indië 47 Vluchtelingen 48 Arbeidsmigranten 49 2.3 Institutionele structuur 52 2.4 Drie beleidsperspectieven op gezinsmigratie 54 Eén gemeenschappelijk uitgangspunt 54 De vitale belangen van de Nederlandse volkshuishouding 55 Maatschappelijke gevolgen op de lange termijn 60 Het morele gewicht van het gezin 62 Grens en gezin_proefschrift.indd 7 22-4-2009 10:40:27 8 grens en gezin 2.5 De eerste jaren van de werving 64 Verbod op gezinshereniging (1955-1960) 64 Gezinshereniging voor Gemeenschapsonderdanen 66 Gezinshereniging voor arbeidsmigranten van buiten de EEG 68 2.6 Wachten op welkom: geschillen over de wachttijd 70 Van 2 naar 1 jaar voor Spanjaarden 70 Verdere verlaging van de wachttijd 73 Justitie als hoeder van homogeniteit 74 2.7 Ruzie over Spaanse echtgenotes 78 Uitzondering voor werkzame echtgenotes 79 Publiek rumoer 81 2.8 Radicale voorstellen 85 Politisering 85 De Nota Buitenlandse Werknemers 87 De brief van minister Polak 88 Op voorstel van Justitie: een rotatie-systeem 89 De Memorie van Antwoord 92 2.9 Macht en onmacht in een beleidsdebat 94 Justitie’s twijfel aan tijdelijkheid 94 De overtuigingskracht van argumenten 96 2.10 Besluit 101 3. Een open gezinsmigratiebeleid in krappe tijden, 1975-1989 107 3.1 Inleiding 107 3.2 Einde van de werving, maar niet van immigratie 108 3.3 Institutionele structuur 111 Het parlement 111 De rechtspraak 113 Verhoudingen binnen en tussen de ministeries 116 3.4 Revolutie in de zeden 117 Homo- en heteroseksuele niet-huwelijkse partners 119 Echtgenoten van Nederlandse vrouwen 121 Echtgenoten van buitenlandse vrouwen 123 Schijnhuwelijk en schijnrelatie 125 Verruimde gezinshereniging 126 3.5 Nieuwe vreemdelingen: de onafhankelijkheid van Suriname 128 De overeenkomst van 1975 130 De overeenkomst van 1980 132 Grens en gezin_proefschrift.indd 8 22-4-2009 10:40:27 inhoudsopgave 9 3.6 Paradigmawisseling: van gasten naar volwaardige medeburgers 134 Het tijdelijkheidsdenken onder druk 134 Het minderhedenbeleid 137 Gezinsmigratiebeleid, minderhedenbeleid en de ‘rechten’ van migranten 138 De omslag bij Justitie 142 3.7 De Tweede Kamer op de bres voor vrouwenemancipatie 148 Gelijke behandeling van mannen en vrouwen in het vreemdelingenbeleid 150 De afhankelijke verblijfsstatus 153 Gelijkstelling van mannen en vrouwen in het nationaliteitsrecht 161 3.8 Restrictieve tendensen in de jaren tachtig 162 Een voorzichtige omslag 162 De feitelijke gezinsband 165 Een nieuwe beleidscategorie: ‘gezinsvorming’ 167 3.9 Besluit 177 4. De restrictieve wending in het Nederlands gezinsmigratiebeleid, 1989-2005 183 4.1 Inleiding 183 4.2 De institutionele structuur 184 Invloedsverhoudingen in Den Haag 184 Een nieuwe beleidsarena: het Europees asiel- en migratiebeleid 186 De rechtspraak: