UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT POLITOLOGII Piotr Bukowczyk Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelickich w krajach niemieckich Rozprawa doktorska napisana pod kierownictwem prof. dr hab. Jerzego Juchnowskiego Wrocław 2015 1 Przedmowa do 1. wydania Ta książka wieńczy moje 10-letnie prace nad tematem określonym w jej tytule. Jest zrewidowaną i poszerzoną wersją mojej rozprawy doktorkiej, pisanej pod kierunkiem prof. Jerzego Juchnowskiego, obronionej 1 kwietnia 2016 r. w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Poprawiłem zauważone w niej błędy ortograficzne, interpunkcyjne i edytorskie (przede wszystkim niejednolicie sporządzone przypisy). Zacytowałem źródła i opracowania, do których dotarłem już po jej obronie, zaś z przytaczania niektórych zrezygnowałem. Dodałem nowe paragrafy w rozdz. VI (Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelicko-augsburskich w krajach niemiecich) i VII (Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelicko-reformowanych w krajach niemieckich) i X (Ekumeniczne oświadczenia w sprawie kary śmierci wydane na obszarze niemieckojęzycznym). Zamieściłem w niniejszym opracowaniu także nieobecne w jego pierwotnej wersji informacje, wnioski, oceny i moją krótką notę biograficzną. Legnica, 21 grudznia 2017 r. 2 Spis treści Przedmowa do 1. wydania....................................................................................................................2 Spis treści..............................................................................................................................................3 Wykaz skrótów.....................................................................................................................................6 Wstęp..................................................................................................................................................12 § 1. Podstawowe definicje......................................................................................................12 § 2. Cel badań.........................................................................................................................17 § 3. Powody wyboru tematu...................................................................................................18 § 4. Metody badawcze i obszar badań....................................................................................21 § 5. Struktura pracy i uwagi ogólne........................................................................................27 Część I. Kulturowy i społeczny kontekst stanowisk kościołów ewangelickich w krajach niemieckich o karze śmierci....................................................................................................................................31 Rozdział I. Kara śmierci w ujęciu historycznoprawnym....................................................................31 § 1. Kara śmierci w systemach prawnych wybranych państw starożytnych..........................31 § 2. Kara śmierci w prawie frankijskim i średniowiecznym prawie niemieckim..................37 § 3. Kara śmierci w okresie nowożytnym..............................................................................41 § 4. Kara śmierci we współczesnym prawie międzynarodowym i systemach prawnych......49 § 5. Wnioski............................................................................................................................55 Rozdział II. Kara śmierci w ujęciu filozoficznym..............................................................................58 § 1. Opinie starożytnych filozofów greckich i rzymskich o karze śmierci............................58 § 2. Poglądy europejskich filozofów nowożytnych na karę główną......................................61 § 3. Współczesne filozoficzne spory wokół kary śmierci......................................................77 § 4. Wnioski............................................................................................................................80 Rozdział III. Kara śmierci w ujęciu psychologiczno-socjologicznym...............................................82 § 1. Opinia publiczna wobec kary śmierci..............................................................................82 § 2. Społeczne oddziaływanie kary głównej...........................................................................90 § 3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności jako ewentualna alternatywa dla kary śmierci...................................................................................................................................101 § 4. Stanowisko wybranych partyj politycznych i stowarzyszeń wobec kary śmierci.........101 § 5. Wnioski..........................................................................................................................105 Rozdział IV. Kara śmierci w Piśmie Świętym.................................................................................106 § 1. Kara śmierci w Starym Testamencie.............................................................................107 § 2. Kara śmierci w Nowym Testamencie............................................................................115 3 § 3. Wnioski..........................................................................................................................118 Rodział V. Kara śmierci w doktrynie i teologii Kościołów katolickiego i rzymskokatolickiego do 1517 r................................................................................................................................................120 § 1. Zagadnienie kary śmierci w pismach Ojców Kościoła..................................................124 § 2. Kara śmierci w teologii i doktrynie średniowiecznego Kościoła rzymsko- katolickiego...........................................................................................................................138 § 3. Wnioski..........................................................................................................................147 Część II. Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelickich w krajach niemieckich................149 Rozdział VI. Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelicko-augsburskich w krajach niemieckich.......................................................................................................................................149 § 1. Stanowisko Marcina Lutra wobec kary śmierci............................................................149 § 2. Poglądy Filipa Melanchtona na karę śmierci.................................................................162 § 3. Kwestia kary śmierci w Formule zgody........................................................................167 § 4. Ewangelicko-Luterański Kościół w Saksonii a kara śmierci........................................168 § 5. Stanowisko Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła Krajowego Hanoweru wobec kary śmierci..................................................................................................................................172 § 6. Kara śmierci w doktrynie brandenburskiego kościoła ewangelicko-augsburskiego.....175 § 7. Ewangelicko-Luterański Kościół Schaumburg-Lippe a kara śmierci...........................177 § 8. Wypowiedzi Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła w Bawarii na temat kary śmierci...................................................................................................................................177 § 9. Wnioski..........................................................................................................................181 Rozdział VII. Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelicko-reformowanych.......................185 § 1. Poglądy Ulricha Zwingliego na karę główną................................................................187 § 2. Stanowisko Reformowanego Ewangelickiego Kościoła Kantonu Zurych wobec kary głównej po śmierci Zwingliego............................................................................................191 § 3. Berneński kościół ewangelicko-reformowany a kara śmierci.......................................193 § 4. Jan Kalwin a kara śmierci..............................................................................................198 § 5. Kwestia kary śmierci w Katechizmie heidelberskim.....................................................199 § 6. Problem kary śmierci w Pierwszym wyznaniu helweckim i Drugim wyznaniu helweckim § 7. Stanowisko Ewangelickiego Kościoła Bremy wobec kary śmierci.............................201 § 8. Wnioski..........................................................................................................................203 Rozdział VIII. Kara śmierci w doktrynach kościołów ewangelicko-unijnych.................................205 § 1. Kara śmierci w nauczaniu Ewangelickiego Kościoła Austrii Augsburskiego i Helweckiego Wyznania........................................................................................................205 4 § 2. Stanowisko wobec kary głównej Ewangelickiego Kościoła w Nadrenii......................207 § 3. Ewangelicki Kościół Westfalii a kara śmierci...............................................................212 § 4. Stanowisko Ewangelickiego Kościoła Krajowego Badenii wobec kary śmierci..........215 § 5. Ewangelicki Kościół Kurhessen-Waldeck a kara śmierci.............................................217 § 6. Szwajcarski Ewangelicki Związek Kościelny a problem kary śmierci.........................218 § 7. Kara śmierci w nauczaniu Ewangelickiego Kościoła w Niemczech.............................223 § 8. Wnioski..........................................................................................................................229