ANDRZEJ JERMACZEK, MAREK MACIANTOWICZ WYDAWNICTWO KLUBU PRZYRODNIKÓW, ŚWIEBODZIN Andrzej Jermaczek, Marek Maciantowicz Rezerwaty przyrody w województwie lubuskim - przeszłość, teraźniejszość, przyszłość © 2018 Wydawnictwo Klubu Przyrodników Recenzenci: prof. dr hab. Grzegorz Gabryś, dr hab. Arkadiusz Nowak Redakcja techniczna: Hanna Garczyńska, Tomasz Krzyśków Opracowanie kartogramów: Łukasz Kwaśny Zdjęcie na okładce: Andrzej Jermaczek Tłumaczenie streszczenia: Joanna Przybylska Wydawnictwo Klubu Przyrodników ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin www.kp.org.pl, email:[email protected], tel. 683828236 Sprzedaż książki prowadzi Wydawnictwo Druk: Drukarnia SZMYDT ISBN 978-83-63426-18-7 WSTĘP Rezerwat Uroczysko Grodziszcze. Fot. Andrzej Jermaczek Rezerwaty przyrody to, obok parków narodowych, najwyższa spo- śród funkcjonujących w Polsce form ochrony przyrody. Ochrona jest w nich celem, któremu musi być podporządkowana każda inna for- ma działalności i użytkowania gruntów. Dynamiczny rozwój ochrony rezerwatowej, jaki obserwować można było już w latach 30. i 40., a szczególnie w II połowie XX wieku, po roku 2000 wyraźnie zwolnił. W tej dziedzinie kilkanaście lat obecnego wieku w skali kraju postrzegać można jako spowolnienie, a w ostatnich latach wręcz kryzys. Są wo- jewództwa, w których od kilkunastu lat nie powstał żaden rezerwat. Brak także współczesnej koncepcji rozwoju sieci rezerwatów zarówno w skali kraju, jak i regionów (Jermaczek 2016). Kryzys ten nie dotknął jednak województwa lubuskiego, w którym po roku 2000 utworzono aż 17 nowych rezerwatów, w tym trzy w roku 2017. Mimo to w zakresie ochrony rezerwatowej jest tu nadal wiele do zrobienia. Aktualnie w województwie lubuskim istnieje 67 rezerwa- tów przyrody o łącznej powierzchni niespełna 4 tys. ha. Zajmują one niespełna 0,29% powierzchni województwa. To znacząco mniej niż wynosi średnia krajowa (0,53%) i zdecydowanie za mało dla zabezpie- czenia i skutecznej ochrony zróżnicowania przyrodniczego wojewódz- twa, szczególnie wobec bardzo wysokich i zróżnicowanych walorów przyrodniczych regionu (Król 1990, Najbar i Jerzak 1996, Jermaczek i Maciantowicz 2005, 2012, 2016, Jerzak 2008, Gabryś i inni 2013) oraz najwyższej w kraju lesistości wynoszącej 49,2%. W sąsiadującej z wo- jewództwem przez Odrę Brandenburgii ochroną rezerwatową zabez- pieczono aż 8% powierzchni (Venuss 2016). W roku 2016, w artykule opublikowanym w Przeglądzie Przyrod- niczym (Jermaczek i Maciantowicz 2016), a wcześniej w monografii przyrody Ziemi Lubuskiej (Jermaczek i Maciantowicz 2005) przed- stawiliśmy krytyczny przegląd istniejącej sieci rezerwatów w woj. lu- buskim, analizę formułowanych przy różnych okazjach propozycji jej poszerzenia, oraz listę najcenniejszych obszarów, które według róż- nych autorów wymagają ochrony rezerwatowej. W efekcie zapropo- nowaliśmy, w oparciu o współczesną wiedzę o przyrodzie regionu i zasadach delimitacji obszarów chronionych – koncepcję uzupełnienia sieci, obejmującą ochroną najsilniej zagrożone elementy przyrody wo- jewództwa – chronione siedliska przyrodnicze i siedliska zagrożonych gatunków. Niniejsza książka stanowi rozwinięcie, uzupełnienie i szer- szą prezentację tej koncepcji. Przedstawiamy w niej historię ochrony Kokorycz pusta - coraz rzadszy gatunek runa grądów. Fot. Andrzej Jermaczek REZERWATY PRZYRODY W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM 5 rezerwatowej na ziemiach obejmujących obecne województwo, aktu- alny stan i krytyczną ocenę ochrony rezerwatowej oraz, przede wszyst- kim, konkretne, uzasadnione merytorycznie propozycje uzupełnienia sieci, składające się na spójną koncepcję ochrony najsilniej zagrożo- nych walorów przyrodniczych regionu. Książka ta jest efektem bezinteresownej współpracy grupy ludzi. Nie napisalibyśmy jej, gdyby nie pomoc i życzliwość kilkunastu Osób, które poświęciły swój czas, przekazały nam zdjęcia i materiały, praco- wicie czytały i korygowały kolejne wersje tekstu i pomagały na wiele innych sposobów. Przede wszystkim za wszechstronną pomoc dziękujemy Pawłowi Pawlaczykowi. Jego dociekliwe uwagi na kilku etapach powstawania książki zmusiły nas do poszerzenia wielu wątków, które z lenistwa chcieliśmy pominąć lub ograniczyć. Pawłowi Czechowskiemu, An- drzejowi Pukaczowi, Albertowi Wiadernemu, Stanisławowi Rosadziń- skiemu, Tomaszowi Ślusarczykowi i Robertowi Stańko dziękujemy za przejrzenie wstępnych wersji książki, przekazanie wielu cennych ma- teriałów, poprawek, sugestii i propozycji uzupełnień. Za wnikliwe wykonanie recenzji dziękujemy Grzegorzowi Gabry- siowi i Arkadiuszowi Nowakowi. Za pomoc na różnych etapach pracy, szczególnie uzupełnienie ma- teriału fotograficznego, dziękujemy Tomaszowi Krzyśków, za opraco- wanie części kartograficznej Łukaszowi Kwaśnemu, a za korekty i pra- ce techniczne Hannie Garczyńskiej. Za sprawny skład, a przede wszystkim znoszenie naszego bałaga- niarstwa i nie kończące się nanoszenie poprawek dziękujemy Barbarze Rynkiewicz. Podziękowania kierujemy także do wszystkich autorów zamiesz- czonych w tekście fotografii, których wymieniamy przy zdjęciach oraz wszystkich, których życzliwość wspomagała nas w chwilach zniechę- cania. Wierzymy, że nasza wspólna praca przyczyni się do znaczącego postępu w rezerwatowej ochronie przyrody województwa, a jej efekty będą cieszyć oczy wielu pokoleń przyrodników. Przygiełkowiska - ginące perły krajobrazu Ziemi Lubuskiej. Fot. Marek Maciantowicz REZERWATY PRZYRODY W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM 7 PRZESZŁOŚĆ Bukowa Góra – pierwszy powojenny rezerwat województwa. Fot. Tomasz Krzyśków Na terenie rezerwatu przyrody obowiązują zakazy wskazane Pierwsze obszary chronione o charakterze rezerwatów przyrody w art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2016 poz. 2134): na terenach obecnego województwa lubuskiego, do roku 1945 leżą- cych w Niemczech, zaczęto tworzyć w połowie lat 20. ubiegłego wie- 1) budowy lub przebudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem obiektów ku. Nie były one jednak, w rozumieniu obecnym, ściśle zdefiniowane, i urządzeń służących celom rezerwatu przyrody; 2) (uchylony); a reżimy ochronne ustalano indywidualnie dla każdego obiektu czy 3) chwytania lub zabijania dziko występujących zwierząt, zbierania lub niszczenia jaj, postaci mło- obszaru. Podobnie w ówczesnej Polsce, obszary chronione o charak- docianych i form rozwojowych zwierząt, umyślnego płoszenia zwierząt kręgowych, zbierania po- roży, niszczenia nor, gniazd, legowisk i innych schronień zwierząt oraz ich miejsc rozrodu; terze rezerwatów zaczęły powstawać wkrótce po odzyskaniu niepod- 4) polowania, z wyjątkiem obszarów wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych ległości, jednak jeszcze w polskiej ustawie o ochronie przyrody z roku ustanowionych dla rezerwatu przyrody; 5) pozyskiwania, niszczenia lub umyślnego uszkadzania roślin oraz grzybów; 1934 nie były ściśle określone, istniejąc niejako domyślnie i obejmując 6) użytkowania, niszczenia, umyślnego uszkadzania, zanieczyszczania i dokonywania zmian obiek- ochroną cenne z jakiegoś względu obszary. Tworzono je więc intuicyj- tów przyrodniczych, obszarów oraz zasobów, tworów i składników przyrody; 7) zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyro- nie, wprowadzając na określonym terenie dopuszczone ustawą zaka- dy; zy. Zdefiniowane pojęcie rezerwatu przyrody, choć nawet wówczas nie 8) pozyskiwania skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwie- określające kryteriów wyboru obszaru, pojawiło się w polskim prawie rząt, minerałów i bursztynu; 9) niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i użytkowania gruntów; dopiero w ustawie o ochronie przyrody z roku 1949. Określono w niej, że 10) palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz używania źródeł światła o otwartym płomieniu, z „ …poddanie pod ochronę następuje przez: (…) uznanie za rezerwaty wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska; 11) prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w przyrody określonych obszarów, na których podlega ochronie całość przy- planie ochrony; rody, niektóre jej składniki lub estetyczne cechy krajobrazu”. W tworzo- 12) stosowania chemicznych i biologicznych środków ochrony roślin i nawozów; 13) zbioru dziko występujących roślin i grzybów oraz ich części, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych nych wówczas rezerwatach swobodniej określano zakazy, gdyż nie było, przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska; jak obecnie, ich powszechnie obowiązującego, ustawowego katalogu. 14) połowu ryb i innych organizmów wodnych, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych; Zbliżoną do obecnej, określajacą kryteria wyboru, definicję rezer- 15) ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem, z wyjątkiem szlaków i tras watu przyrody zawarto dopiero w ustawie z roku 1991 i brzmiała ona: narciarskich wyznaczonych przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska; „Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie 16) wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczo- nych w planie ochrony, psów pasterskich wprowadzanych na obszary objęte ochroną czynną, naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przy- na których plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczają wypas oraz psów asystujących w rodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody rozumieniu art. 2 pkt 11 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych