5 7 Anita Klecha DOI: 10 15290/bth. .2017 15. 01. Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytet w Białymstoku Literackie kreacje Zofii z Olelkowiczów Radziwiłłowej, ostatniej księżniczki słuckiej (1586–1612)1 Przybliżenie osoby Zofii z Olelkowiczów Radziwiłłowej (1586–1612), księż- niczki słuckiej jest zasadne z uwagi na kilka kluczowych aspektów: konflikt o jej rękę nieomalże doprowadził do wystąpienia zbrojnego w Wilnie w 1600 r . Ponadto ludność wyznania prawosławnego uznała księżnę za świętą przez wzgląd na jej działalność dobroczynno-ewangelizacyjną szerzoną na ziemiach litewskich . Rów- nież literaci ówczesnej doby, jak i późniejsi piśmiennicy uczynili ostatnią z Olel- kowiczów główną bohaterką utworów, nakreślając jej sylwetkę zgodnie z indywi- dualizmem swej twórczej fantazji; uczyniło to literackie wyobrażenia o księżnej interesującymi i intrygującymi zarazem . W początkowych słowach zostanie nakreślone, jak doszło do konfliktu o rękę Olelkowiczówny, by Czytelnik orientował się, co tak naprawdę wywołało burzę wokół małoletniej księżniczki i jaki oddźwięk znalazło to w literaturze . Ukazanie przedstawień wyłaniających się z pism religijnych i świeckich ma zaprezentować Zofię Olelkowiczównę w świetle jak najbardziej różnorodnym . Życie ostatniej z rodu Olelkowiczów Słuckich nie bez powodu przyrównywano do losów Heleny Trojańskiej2 . Także i Zofia stała się przyczyną zatargu, do jakiego 1 Pomysł na artykuł podyktowany jest przede wszystkim potrzebą wskazania na kontrast, jaki w ciągu czterech stuleci od śmierci księżniczki słuckiej nastąpił w widzeniu jej osoby . Jak daleko odbiegła fantazja od rzeczywistości? Źródła historyczne, pisma religijne, literatura świecka – czy między tymi trzema „grupami” można znaleźć jakiś wspólny mianownik? Czy coś należy pominąć, wykluczyć, uzupełnić? Czy najlepszym rozwiązaniem jest zastosowanie brzytwy Ockhama? To py- tania, na które warto, a nawet trzeba szukać odpowiedzi . Większość z nich znajduje się w archiwach i cierpliwie czeka na wydobycie, na swój czas; przeprowadzenie literacko-historycznego przeglądu posłuży zorientowaniu się, co i ile jeszcze należy uczynić dla ostatniej z Olelkowiczów . 2 A . Naruszewicz opisując zatarg Radziwiłłów i Chodkiewiczów jako jeden z pierwszych przyrównał niewinną księżniczkę do Heleny Trojańskiej; A . Naruszewicz, Żywot Jana Karola Chodkiewicza, t . I, Kraków 1858, s . 21 . 12 Anita Klecha doszło między litewskimi rodami tamtejszego czasu – Radziwiłłami birżańskimi3 i Chodkiewiczami . Podobnych zajść w XVI i XVII w . na terenie Rzeczypospo- litej było wiele, ale spór wokół Olelkowiczówny wyróżniały z wielu podobnych zajść dalekosiężne konsekwencje zarówno dla zaangażowanych w konflikcie stron, jak i dla sytuacji wewnętrznej w Wielkim Księstwie Litewskim4 . Poza tym nie- wiele brakowało, aby ów spór zakończono zbrojną rozprawą nawet ze skutkami śmiertelnymi . Księżniczka Zofia przyszła na świat w rodzinie Barbary i Jerzego Olelkowi- czów w czwartek 1 maja 1586 r . zaledwie kilka dni przed śmiercią swego ojca5 . Była jedynaczką, więc jako spadkobierczyni ogromnego majątku6 stała się świetną partią do zamążpójścia . Potomkowie Olelkowiczówny szczycili się bliskim po- krewieństwem z wielkim księciem litewskim Olgierdem (ok . 1304–1377), który z pierwszej żony Marii księżniczki witebskiej miał pięciu synów, w tym Włodzi- mierza Olgierdowicza (zm . 1398 r ). Z kolei Aleksander Włodzimierzowicz (1395– 1454), zwany w gwarze Olelkiem lub Oleśkiem, był synem tegoż Włodzimierza Olgierdowicza, a więc i wnukiem Olgierda . To właśnie od owego Olelki wzięli swą nazwę Olelkowicze . Gniazdem rodu był wpierw Kijów, później Kopyl i Słuck, stąd nazwa Olelkowicze Słuccy . To sławetne pochodzenie stawiało ich familię na rów- ni z ówczesną elitą Wielkiego Księstwa Litewskiego . Książęta Olelkowicze przez około dwa stulecia sprawowali władzę w swoim prywatnym księstwie, posiadając także majątki poza jego obrębem . Ostatnia potomkini rodu, Zofia Olelkowiczów- 3 Podział rodu Radziwiłłów na dwie linie wyznaniowe – birżańską (kalwińską) i nieświeską (ka- tolicką) został zapoczątkowany w dwa lata po śmierci Mikołaja „Czarnego” wojewody wileńskiego (1515–1565), gdy jego syn Mikołaj Krzysztof „Sierotka” również wojewoda wileński (1549–1616) zmienił konfesję z kalwińskiej na katolicką; obie te gałęzi rodu zawsze jednak ze sobą dobrze współpracowały, stawiając na pierwszym miejscu, jak napisał prof . Kosman, „solidarność Radzi- wiłłowską”; M . Kosman, Rola Radziwiłłów w ruchu kalwińskim na Litwie, „Miscellanea historico- -archivistica”, t . III, Warszawa – Łódź 1989, s . 135 . 4 H . Lulewicz, Walka Radziwiłłów z Chodkiewiczami o dziedzictwo Słuckie, „Miscellanea histo- rico-archivistica”, t . III, Warszawa – Łódź 1989, s . 201 . 5 O narodzinach Olelkowiczówny w liście napisanym w nocy powiadomił Katarzynę z Tęczyń- skich Radziwiłłową jej stary sługa, były słucki namiestnik, Józef Bychowiec . List J. Bychowca do K. Radziwiłła 1 05. 1586. r . pisany w Słucku . AGAD, dz . V, sygn . 1759, s . 17; A . Skiepjan, Kniazi Sluckija, Minsk 2013, s . 154 . Barbara Kiszczanka spoczęła w kościele w Boćkach w woj . podla- skim; Testament z 12 IV 1596 r., Nacjonalny Istoriczeski Archiv Bielarusi, f . 1741, op . 1, d . 63, s . 342–345; (fragmenty testamentu w książce T . H . Lewiszko, Swiataja prawiednaja Sofija, kniahi- nia Sluckaja. Żiznieopisanije, Minsk 2012, s . 7–9) . 6 Powierzchnia księstwa słuckiego (wraz z księstwem kopylskim) wynosiła ok . 12 650 km² . Do czasu rozbiorów księstwo to pozostało największym w Rzeczypospolitej kompleksem dóbr pry- watnych; S . Alexandrowicz, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1989, s . 17 ;. Janusz I Radziwiłł dzięki intratnemu i przemyślanemu małżeń- stwu wraz z całą rodziną Radziwiłłów powiększył swój majątek do niebotycznych rozmiarów . Jak podaje H . Lulewicz opierając się na kwitach podymnych z 1650 r . księstwo słuckie liczyło ok . 7 200 dymów poddanych, czym tworzyło 20–25% całego majątku tej rodziny; H . Lulewicz, op . cit ., s . 202 . Literackie kreacje Zofii z Olelkowiczów Radziwiłłowej, ostatniej księżniczki słuckiej... 13 na, stanowiła „łakomy kąsek” dla magnatów tamtych czasów, ponieważ scheda po jej ojcu Jerzym III (1559–1586) oraz stryjach Aleksandrze (zm . 1591) i Janie (Iwanie) Symeonie (zm . 1592) spoczęła wyłącznie w jej rękach7 . Ojciec Zofii Jerzy III Olelkowicz zmarł zaledwie w niecały rok po ożenie- niu się z Barbarą z Kiszków wojewodzianką podlaską (zm . 1597), córką Mikołaja Kiszki (zm . 1587), wojewody podlaskiego i Barbary Chodkiewiczówny (zm . po 1595) . Bracia rodzeni ojca Zofii Jan (Iwan) Symeon i Aleksander sprawowali opie- kę nad dziewczynką, ale niedługo, ponieważ także poumierali . Natomiast matka Olelkowiczówny wyszła powtórnie za mąż za Andrzeja Sapiehę starostę homel- skiego, powierzając opiekę swej córki najbliższym krewnym po ojcu dziewczynki, tj . Chodkiewiczom: Jerzemu Chodkiewiczowi staroście żmudzkiemu (zm . 1595) i jego bratu Hieronimowi kasztelanowi wileńskiemu (zm . 1617) . W 1594 r . o rękę księżniczki słuckiej dla swego najstarszego syna Janusza (1579–1620) zaczął zabiegać Krzysztof Mikołaj Radziwiłł „Piorun” (1547–1603) wojewoda wileński . Gdyby nie pewne komplikacje, ślub odbyłby się zgodnie z pla- nem 6 lutego 1600 r . Efektem tych perturbacji było przygotowanie do walki zbroj- nej8 . Krzysztof „Piorun” zaczął wysyłać listy z prośbami o wsparcie bojowe do domów szlacheckich9 i uzyskał takowe: 7 J . Wolff,Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s . 327–336; J . Tęgowski, Pierwsze pokolenie Giedyminowiczów, Poznań – Wrocław 1999, s . 47–57, 81–90 . 8 Komplikacje dotyczyły m in. zadawnionych spraw z przeszłości dotyczących dóbr Kopyś pod Orszą, które wiele lat wstecz Krzysztof Radziwiłł dał w zastaw Chodkiewiczom, a które były jeszcze zadłużone od czasów Zygmunta Augusta (1520–1572) . Gdy zbliżał się czas zawarcia małżeństwa, Radziwiłł zaczął domagać się praw do tych dóbr, czym rozsierdził Hieronima Chodkiewicza kasz- telana wileńskiego . W efekcie Chodkiewicz stanowczo sprzeciwił się jakimkolwiek powiązaniom z Radziwiłłami, w tym małżeństwu młodych . Radziwiłł zwrócił się więc do Trybunału Litewskiego o wypłacenia odszkodowania za niedotrzymanie umowy (szczegóły tej sprawy opisał J . Seredyka, Magnackie spory o posiadłość kopyską w XVI i pierwszej połowie XVII w., „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu . Historia” 1975, nr 13); kolejnym powodem za niepoślubieniem Janusza Radziwiłła było bliskie pokrewieństwo młodych w trzecim i czwartym pokoleniu – Janusza łączyło z Zofią pokre- wieństwo ze strony ojca w stopniu czwartym, a przez matkę Katarzynę Ostrogską w stopniu trzecim (np . Manifest nie pozwalający Księżnie Słuckiej iść za mąż za Księcia Radziwiłła, AMCh 51, s . 217 i następne; AGAD, AR, dz . XI, nr 41, s . 1) . 9 W czasie, gdy w Warszawie odbywał się sejm, Krzysztof Radziwiłł „Piorun” zgromadził wojsko w Wilnie, gdzie 6 lutego (zgodnie z kontraktem zawartym w Brzostowicy w 1595 r ). miał odbyć się ślub . Obie strony konfliktu starały się pozyskać jak najwięcej sojuszników na wypadek doj- ścia do walki zbrojnej . Wojewodę wileńskiego i jego syna Janusza poparli głównie różnowiercy, m in. Ostrogscy, którzy przysłali do Wilna poczet 1300 żołnierzy . Dwustu konnych nadesłał też Jan Zamoyski . Ponadto stawili się ewangelicy: bratanek „Pioruna” Jerzy Radziwiłł wraz ze szwa- grem Mikołajem Naruszewiczem, Jan Abramowicz z 50 konnymi oraz oddział rajtarii od któregoś z książąt kurlandzkich (Fryderyka lub Wilhelma) . Zaplecze zbrojne