Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku Pod redakcją Kamili Kłudkiewicz i Michała Mencfela Biblioteka Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów 4 Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku Pod redakcją Kamili Kłudkiewicz i Michała Mencfela Materiały konferencji zorganizowanej w 2012 roku przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Fundacji Zakłady Kórnickie Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów Warszawa 2014 SPIS TREŚ CI Kamila Kłudkiewicz, Michał Mencfel 9 Wprowadzenie Tomasz F. de Rosset 24 Szkic o polskich kolekcjach artystycznych epoki zaborów Grzegorz P. Bąbiak 44 Od Puław do Rapperswilu. Polityczne aspekty kolekcjonerstwa polskiego w XIX wieku Ewa Manikowska 62 W stronę muzeum narodowego. Kolekcje i budowa polskiej tożsamości kulturowej u progu niepodległości Katarzyna Mikocka-Rachubowa 76 Polscy amatorzy włoskich rzeźb (ok. 1800–1830) Aleksandra Kińska 96 „Obrazy Pawła Werończyka, Dürera, Holbeinów”, czyli jak rodziła się legenda znakomitych zbiorów Skórzewskich z Czerniejewa i Lubostronia Dobromiła Rzyska-Laube 115 Narodowy gabinet osobliwości. Zbiory Wacława Mieczkowskiego (1869–1947) z Niedźwiedzia Bożena Figiela 136 Henryk Lubomirski (1777–1850) – kolekcjoner, kurator Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, założyciel Muzeum im. Lubomirskich Piotr Jaworski 169 Organizacja warszawskiego rynku antykwarycznego w zakresie numizmatyki na przykładzie licytacji kolekcji monet i medali Michała Hieronima Radziwiłła Kamila Kłudkiewicz 187 Rodzinna tradycja, romantyczne zobowiązania i indywidualne koncepcje. Uwagi o kolekcjonerstwie arystokracji w Wielkopolsce w drugiej połowie XIX wieku Paweł Ignaczak 226 Zbiór rycin „do historii polskiej” Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej. Rekonesans badawczy Dorota Gorzelany 240 Europejska moda kolekcjonerska a idea polskiego „zakładu naukowego”. Zbiór sztuki starożytnej księcia Władysława Czartoryskiego Anna Tomczak 262 „Każdy z najważniejszych obrazów z tej kolekcji ma swój mały librum veritatis...”. Uwagi o archiwum galerii Atanazego Raczyńskiego, jego historii, statusie i znaczeniu Dorota Folga-Januszewska, Teresa Jabłońska 287 Zakopiańskie kolekcje prywatne i muzealne końca XIX wieku Dariusz Kacprzak 318 „Ja lubię, żeby był glanc!”. Kolekcjonerstwo wielkiego kapitału: kolekcje burżuazji wielkoprzemysłowej ziemi obiecanej Marta Kłak-Ambrożkiewicz 342 Pasja, rekwizytornia artysty, kolekcja muzealna… Refl eksja nad kolekcją Jana Matejki i jej znaczeniem Jolanta Czerzniewska 359 Muzealizacja. Projekt narodowotwórczy między Towarzystwem a Uniwersytetem Katarzyna Gieszczyńska-Nowacka 414 Kolekcja grafi k i rysunków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – jej pierwotny status, rola i znaczenie Indeks nazwisk 432 Kamila Kłudkiewicz, Michał Mencfel 9 WPROWADZENIE Wiek XIX był stuleciem historii, stuleciem narodów, stuleciem wielkiego kapitału. Był także – nawiążmy do tytułu klasycznego studium Germaina Bazina1 – stuleciem muzeów. I historia, i narody, i kapitał upomniały się zresztą o swój udział w instytucji muzeum. Historia – utwierdzając prymat chronologicznego porządku muzealnej ekspozycji. Narody – prowadząc do prawnej i ideowej nacjonalizacji zbiorów. Kapitał – fundując instytucje wys- tawiennicze, czerpiąc korzyści z ich symbolicznego potencjału i wprowa- dzając do nich element spekulacji na nieznaną dotąd skalę. Narodziny nowoczesnego rynku dzieł sztuki – otwierającego nieznane wcześniej możliwości, a zarazem pełnego pułapek – skutkowały pojawie- niem się nowej grupy zbieraczy, dla których nabywanie sztuki stało się fi - nansową inwestycją. Mody i trendy kolekcjonerskie zmieniały się szybko, generując wysokie skoki cenowe wyrobów artystycznych. Coraz wyraźniej- sze stały się różnice i dysproporcje między zamkniętymi zbiorami prywat- nymi, nierzadko o charakterze domowym, a wielkimi muzeami publicznymi dostępnymi dla coraz szerszej i krzepnącej jako samoświadomy byt pub- liczności. Triumf kolekcji zinstytucjonalizowanych nie zagroził jednak egzys- tencji zbiorów prywatnych, a nawet nie pomniejszył ich znaczenia. Nadal były one niezbędnym elementem kolekcjonerskiego pejzażu, narzędziem penetracji nieodkrytych dotąd przez zbieraczy obszarów kultury oraz miej- scem testowania nowych formuł zbierackich. Najkrócej mówiąc – publiczne i prywatne zbiory w długim wieku XIX, jak zawsze, wrażliwie rejestrowały drgania rzeczywistości politycznej, społecz- nej, ekonomicznej i kulturowej. Nie oznacza to jednak, że były one jedynie zwierciadłem dziejów. Przeciwnie, kolekcjonerstwo miało i ma także włas- ną, jemu właściwą, immanentną problematykę oraz swoją tradycję i – by tak rzec – swoją logikę. Można powiedzieć, że zbiory rodzą się z przenikania, współdziałania, a czasem konfrontacji tych dwóch sił – zewnętrznej presji i wewnętrznej konieczności. Jak przejawiało się to w zbiorach powstających w XIX wieku na zie- miach polskich, a więc w warunkach szczególnych choćby ze względu 1 G. Bazin, Le temps des Musées, Liège – Bruxelles 1967. 10 na wątłe w porównaniu z wieloma krajami tradycje kolekcjonerskie oraz zwłaszcza na brak suwerennego państwa i jego struktur, które w krajach europejskich, ale też w Ameryce, m.in. poprzez powoływanie wielkich insty- tucji wystawienniczych, w znacznym stopniu kształtowały kolekcjonerską rzeczywistość? Studia zebrane w tym tomie – których podstawą były re- feraty i dyskusje prowadzone podczas konferencji naukowej zorganizowa- nej w listopadzie 2012 roku przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – są próbą odpowiedzi na to pytanie. Badania nad XIX-wiecznym kolekcjonerstwem polskim mają swoją tra- dycję. Nie można powiedzieć, by była to problematyka intensywnie eks- plorowana, niemniej prowadzone studia zaowocowały zarówno wieloma tekstami szczegółowymi, poświęconymi konkretnym kolekcjom, jak i kilko- ma próbami bardziej ogólnego, syntetyzującego opisu interesujących nas zjawisk. U początków stoją inwentaryzatorskie w swym charakterze spisy Stanisława Krzyżanowskiego2 i przede wszystkim monumentalne, stano- wiące do dziś istotną bazę źródłową, opracowanie Edwarda Chwalewika3. Historia analitycznych rozpraw dotyczących kolekcjonerstwa rozpoczyna się w istocie w drugiej połowie lat 50. i na początku lat 60. XX wieku, wraz z monografi cznymi studiami: Kazimiery Grottowej o zbiorach Jana Feliksa i Walerii Tarnowskich4, Andrzeja Ryszkiewicza o kolekcjonerskiej działalno- ści Józefa Kajetana Ossolińskiego5 i wreszcie Zdzisława Żygulskiego junio- 2 S. Krzyżanowski, Spis prywatnych zbieraczów z wyszczególnieniem ich zbiorów i kierunku, w jakim przede wszystkim swoim studyom się oddają, „Rocznik dla Arche- ologów, Numizmatów i Biografów Polskich” 1869, s. 73–89 oraz 1870, s. 207–237. 3 E. Chwalewik, Zbiory Polskie. Archiwa, Bibljoteki, Gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycz- nym według miejscowości, Warszawa 1916; E. Chwalewik, Zbiory Polskie. Archiwa, Bibljoteki, Gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycznym według miejscowości, t. 1–2, Warszawa – Kraków 1926–1927. 4 K. Grottowa, Zbiory sztuki Jana Feliksa i Walerii Tarnowskich w Dzikowie, Wroc- ław 1957. 5 A. Ryszkiewicz, Zbiory artystyczne Józefa Kajetana Ossolińskiego. Pierwsza publiczna galeria warszawska, „Rocznik Warszawski” 1960, t. 1, s. 105–142. 11 ra o puławskich zbiorach Izabeli Czartoryskiej6. Status opracowań ostatnie- go z wymienionych jest przy tym szczególny – śmiało można stwierdzić, że przyjęte przez autora perspektywa i formuła badawcza zdominowały widzenie polskich zbiorów XIX-wiecznych w ciągu następnych kilku dekad. Żygulski nie tylko przedstawił brawurowe case study, ale wkrótce, biorąc kolekcje puławskie za punkt wyjścia, zaproponował także jako pierwszy syntetyzujący obraz polskiego kolekcjonerstwa XIX stulecia, wskazując na dominujący w nim „nurt romantyczny”7. Jego cechami charakterystyczny- mi miały być: „przewaga czynników emocjonalnych nad intelektualnymi, przemawianie do wyobraźni, patriotyzm bliski egzaltacji, zaangażowanie polityczne w walce o wolność i niepodległość, kult bohaterów, przewaga motywów literackich”8. Studia Żygulskiego miały dwojakie konsekwencje. Z jednej strony ugruntowały – wyznaczoną już m.in. przez wcześniejsze szkice Michała Walickiego9 i Janusza Powidzkiego10 – wyjątkową pozycję puławskiej realizacji Izabeli Czartoryskiej pośród kolekcji polskich; w inter- pretacji badacza Świątynia Sybilli i Dom Gotycki stanowiły „pierwsze pol- skie muzeum historyczne”, „w pewnym sensie depozyt narodowy w rękach Czartoryskich”, a zarazem „arkę” będącą próbą oporu wobec zaborczego potopu. Z drugiej strony, co w tym miejscu jest istotniejsze, zapoczątkowały bardzo atrakcyjny model badań nad kolekcjonerstwem charakteryzujący się m.in. świetnie uchwyconą równowagą między perspektywami mikroskopo- wą i makroskopową – nie tracąc z oczu pojedynczych przedmiotów, Żygul- ski analizował kolekcję w jej totalności, będąc przekonanym, że jedynie w jej 6 Z. Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotyc- ki, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie” 1962, nr 7, s. 5–265. Praca – z bardzo nieznacznymi zmianami – została wznowiona jako al- bumowy tom: Z. Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia