Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie Fundacja Rozwoju Badań Regionalnych SIGILLUM ROCZNIK LIWSKI Tom III LIW - SIEDlcE 2007 Kolegium Redakcyjne Roman Postek, Artur Rogalski, Mirosław Roguski (red. naczelny) Rada Redakcyjna Eugeniusz Beszta – Borowski, Henryk Drozd, Urszula Głowacka – Maksymiuk, Andrzej Koss, Zbigniew Rostkowski, Tadeusz Samborski, Marek Wagner, Grzegorz Welik Recenzja naukowa tomu Marek Wagner Projekt szaty graficznej Artur Rogalski Opracowanie graficzne, skład i łamanie Wydawcy: Muzeum – Zbrojownia na Zamku w Liwie Fundacja Badań Regionalnych „Sigillum” Stowarzyszenie Zamek Liw. Stowarzyszenie Kulturalne Ziemi Liwskiej © Copyright by Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie © Copyright by Fundacja Rozwoju Badań Regionalnych „Sigillum” ISSN 1895 – 748X Skład, druk i oprawa: Drukarnia NOWATOR Siedlce, ul. Warszawska 1, tel. 025 632 40 94 www.nowator.com Bartosz Paprocki: Herby Rycerstwa Polskiego 1594 r. TEkstY z sESJI ArcHiwAlno - HistorycznEJ DZIEJE ZIEMI LIWSKIEJ I POWIATU WĘGROWSKIEGO Bożena Bryńczak Z badań nad najstarszym osadnictwem w regionie węgrowskim . Jarosław Suproniuk Osadnictwo ziemi liwskiej w XV i XVI wieku w świetle źródeł pisanych . Roman Postek Architektura zamku gotyckiego w Liwie . Janusz Wojtasik Bitwa pod Węgrowem 3 lutego 1863 r. Piotr Matusak Okupacja i ruch oporu w Węgrowie 1939 - 1944 . Grażyna Korneć Tajne nauczanie na terenie powiatu węgrowskiego w latach 1939-1945 . Krystyna Jastrzębska Organizacja i funkcjonowanie organizacji partyjnych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej rejonu węgrowskiego . Dorota Pikula Sztuka regionu węgrowskiego w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach . ARTYKUŁY I ŹRÓDŁA Mirosław Roguski Rody szlachty liwskiej. Wielądkowie z Wielądk herbu Nałęcz . VARIA Kalendarium (opracował Roman Postek) . MATERIAłY Z II SESJI ARCHIWALNO - HISTORYCZNEJ ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W SIEDLCACH DZIEJE ZIEMI LIWSKIEJ I POWIATU WĘGROWSKIEGO, węgrów - liw 14 - 15 MAJA 2003 Referuje Bożena Bryńczak (Akademia Podlaska), pierwszy dzień sesji, Dom Gdański w Węgrowie (fot. A Rogalski, Zbiór fotografii Archiwum Państwowego w Siedlcach) Materiały sesji archiwalno - historycznej „Rocznik Liwski” t. III: 2007 Dzieje Ziemi Liwskiej i powiatu węgrowskiego 2003 r. Bożena Bryńczak (Akademia Podlaska) Z badań nad najstarszym osadnictwem w regionie węgrowskim Obszar regionu węgrowskiego1 należy do bardziej atrakcyjnych osadniczo w północ- nej części międzyrzecza Wisły i Bugu. Związany jest z dorzeczem Liwca – w jego dolinie występują żyzne gleby pochodzenia fluwialnego, liczne terasy akumulacyjne, wydmy i wały wydmowe, chętnie zasiedlane przez ludzi od najdawniejszych czasów. Poszukiwania w tym regionie śladów najstarszego osadnictwa mają już grubo ponad stuletnią metrykę. Począwszy od lat 60-tych XIX w, na fali wzrostu zainteresowań własną przeszłością, podejmowane były przez badaczy-amatorów liczne „wycieczki archeologicz- ne” w celu poszukiwania w terenie „starożytności”. Badacze-amatorzy przeprowadzali również pierwsze wykopaliska archeologiczne. Grono XIX wiecznych „miłośników sta- rożytności” otwiera Józef Przyborowski penetrujący w poszukiwaniu zabytków między innymi wydmy doliny Liwca. Obok niego wyróżniają się Tymoteusz Łuniewski – właściciel dóbr Korytnica, oraz jego przyjaciel, historyk i etnograf Zygmunt Gloger. T. Łuniewski należy do grona najbardziej aktywnych badaczy w regionie węgrow- skim. Prowadził poszukiwania oraz badania stanowisk archeologicznych w dorzeczu Liwca, między innymi odkrył w 1878 r. cmentarzysko pomorsko-kloszowe w Stawiskach, gmina Grębków oraz cmentarzyska wczesnośredniowieczne w Żarnówce i Popowie2. Cmentarzysko w Żarnówce, należące do typu cmentarzysk szkieletowych w obstawach kamiennych, T. Łuniewski częściowo przebadał w 1878 r, rejestrując 19 grobów. W tym regionie aktywny był również Dymitr J. Samokwasow, badacz rosyjski działający na terenie Mazowsza i Podlasia z ramienia władz zaborczych3. Z. Gloger odkrył i badał wspólnie z Tymoteuszem Łuniewskim między innymi stanowisko wielokulturowe w Rowiskach, gmina Korytnica. 1 Rozumiany w aktualnych od 1998 r. granicach administracyjnych powiatu Węgrów. 2 T. Łuniewski, Brzegi i dolina rzeki Liwca, PF t. I, 1881, s. 453 - 463; Cmentarzysko starożytne w Łużkach i Grodzisku w gub. siedleckiej, PF t. III 1883, s. 477 - 478, ryc. 2; Cmentarzysko starożytne w Popowie, WA t. IV 1889, s. 127 - 131; Żalnik w Stawiskach, WA t. IV 1889, s. 133-136; Cmentarzysko starożytne w Żarnówce, WA t. IV 1889, 107-131. S. Nosek, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales UMCS, Sectio F, v. 6, 1951, s. 13 - 15. 8 Kolejne pokolenie badaczy działa aktywnie od początku XX w. po okres między- wojenny. Poszukiwania między innymi nad środkowym i dolnym Liwcem prowadził Marian Wawrzeniecki, który opisał m. in. osadę i grodzisko w Łochowie, grodzisko w Wyszkowie-Kucyku, czy osadę w Jarnicach. Współpracowali z nim Stanisław Małkowski i Tadeusz Wyszomirski - obaj aktywni terenowo w okolicach Węgrowa. S. Małkowski odkrył w Grodzisku gmina Grębków zniszczone cmentarzysko wczesnośredniowieczne, a w Łochowie osadę z tego samego okresu4. Badacze - amatorzy od uzyskania niepodległości w 1918 roku aktywnie współpra- cowali z instytucjami zajmującymi się poszukiwaniem i ochroną znalezisk archeolo- gicznych, w latach 1920 - 1928 z Państwowym Gronem Konserwatorów dla Zabytków Przedhistorycznych, później z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Konserwatorem obejmującym zasięgiem działania również ówczesny powiat Węgrów był Roman Jakimowicz. Na interesującym nas obszarze badacz ten prowadził szereg prospekcji powierzchniowych, m. in. na wydmach rejonu dolnego Liwca5. Z ramienia PMA aktywni również w powiecie węgrowskim byli Stanisław Roel i Kazimierz Salewicz. Swoją obecność zaznaczyli tu również archeolodzy związani z Zakładem Archeologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskiego - Jadwiga Antoniewiczowa przebadała dwa pochówki na cmentarzysku pomorsko-kloszowym w Sinołęce6 d. gm. Grębków. Z PMA współpraco- wali badacze - amatorzy: Józef Mikulski - nauczyciel siedlecki - zinwentaryzował i opisał grodziska wczesnośredniowieczne ówczesnego powiatu siedleckiego, m. in. w dorzeczu Liwca, w tym w Grodzisku gmina Grębków7. Otto Warpechowski w latach 30 - tych XX w. odkrył szereg stanowisk w prawym dorzeczu Liwca i środkowego Bugu m. in. kurhan w Jarnicach8, osady wczesnośredniowieczne. W czasie II wojny światowej w regionie węgrowskim odbyły się jedne z niewielu badań prowadzonych na zlecenie okupanta. Podczas budowy lotniska wojskowego od- kryto i przebadano 28 pochówków i dwa obiekty z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Starej Wsi-Ludwinowie gm. Liw 9. To stanowisko było badane kolejny raz w latach 1968-69 przez Teresę Dąbrowską, zarejestrowano wówczas 35 obiektów grobowych, M. Wawrzeniecki, Poszukiwania zabytków przedhistorycznych w Królestwie Polskim „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, t. XI,s . 1910, s. 70-75; S. Nosek Materiały do badań..., s. 18, przypis 34. R. Jakimowicz, Poszukiwania w dorzeczu Liwca, [w:] Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych I Archiwum Nauk Antropologicznych, t. I, 1921, nr 2, s. 15. 6 J. Antoniewiczowa, Znaleziska z Sinołęki w powiecie węgrowskim, „Światowit” t. XVII, 1938, s. 313-332. 7 J. Mikulski, Grodziska w powiecie siedleckim, PA 1937-1939, s. 99 - 105. 8 O. Warpechowski, Kopiec w Jarnicach w powiecie węgrowskim, ZOW, r. XIV, z. 1-2, 1939, s. 27 (Obecnie kurhan znajduje się w granicach administracyjnych Liwa). W. Radig, Das ostgermanische Gräberfeld von Stara Wieś, Kreis Sokolow, „Die Burg”, t. 3, 1942, s. 179 - 224. 9 oraz obiekty osadnicze z okresów od wczesnej epoki brązu po wczesne średniowiecze, w tym jeden z najstarszych wczesnośredniowiecznych pochówków ciałopalnych w do- rzeczu Liwca10. W 1951 r. Stanisław Nosek opublikował katalog wszystkich znanych wówczas sta- nowisk archeologicznych międzyrzecza Wisły i Bugu, gdzie znalazły się również dane o najstarszym osadnictwie w dorzeczu Liwca11 . Po wojnie badania ośrodków naukowych warszawskich: PMA, dawnego Instytut Historii Kultury Materialnej PAN oraz uniwersyteckiego znacznie się zintensyfikowały, również w międzyrzeczu Wisły i Bugu. IHKM PAN prowadził w latach 1965-68 bada- nia sondażowe grodzisk Mazowsza i Podlasia, w dorzeczu Liwca w granicach obecnego powiatu w Barchowie gm. Łochów i Grodzisku gm. Grębków12. Spośród licznych prac wykopaliskowych prowadzonych przez PMA na wschód od Wisły, w latach 60-tych w regionie węgrowskim, Barbara Zawadzka przebadała 112 grobów na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku szkieletowym w Grodzisku gmina Grębkówa13. Elżbieta Kempisty prowadziła badania w Laskach Starych na cmentarzysku z wczesnej epoki brązu14. Bardzo liczne w dorzeczu Liwca stanowiska z późnego okresu lateńskiego i okresu wpływów rzymskich doczekały się największej liczby prac wykopaliskowych - Teresa Dąbrowska poza wspomnianym wyżej stanowiskiem w Starej Wsi-Ludwinowie, przeba- dała cmentarzyska w Karczewcu (ślady osadnictwa kultury trzcinieckiej i 194 pochówki kultury przeworskiej) i Kopciach (17 jam osadniczych kultury łużyckiej, 14 pochówków kultury przeworskiej) w rejonie środkowego Liwca oraz w Kamieńczyku u ujścia Liwca do Bugu15. W latach 70-tych i 80-tych badane były dwa cmentarzyska z tego okresu w Nad- kolu u ujścia Liwca (stanowisko 1 - 53 obiekty grobowe kultury wielbarskiej, stanowisko 10 T. Dąbrowska, Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, pow. Węgrów, WA, t. XXXVI, 1972, s. 484 - 503; K. Musianowicz, Ciałopalny grób ze Starej Wsi-Ludwinowa,