Nadir ABDULLAYEV NITQ M9DQNiYY9TiNiN OSASLARI Azarbaycan Respublikasi Tshsil Nazirliyi tarafindsn dars vasaiti kimi tasdiq edilmi^dir Yenidan i§lanmi§ na^ri - Azarbaycan Respublikasi Frezidentinln l$>tur idarasl FHEZiDENT KiTABXANASI BAKI - 2014- Elmi redaktor: prof.O.T annverdiy ev Ray^ilar: prof.C.Cafarov, prof.M.Tahlali, dos.A.Abdullayev, dos. B. Muradov, dos.S.Hdseynov Abdullayev Nadir Oziz oglu. Nitq madaniyyatinin A&rbaycan xalqtmn dili onun milli asaslari. Dors vasaiti. Baki, 2014, 278 sah. varhgim miiayyan edan baghca Vasait nitq madaniyyatinin asaslari, problemin tadqiqi amillardandir. tarixi va nitq madaniyyatina yiyalanmayin ahamiyyatindan dani$t- hr, madani nitqa verilan talablar, gartlar, nitqin ifadaliliyini tamin edan vasitalar va s. yigcam fakilda $arh olunur. Heydar dliyev Burada, hamqinin, nazakatli danipnaq savadh va madani adamin ba file a keyfiyyati kimi qiymatlandirilir. Bu baximdan nit­ qin etik normalari ila bagli bir sira fikirlar, mulahizalar soylani- lir, hayati faktlar, niimunalar gatirilir. Vasaitda yeri galdikca madani nitqa yiyalanmayin iisul- lari, yollari gostarilir, natiqlara, miihazirafilara, muallimlara, soz sanati ila ma$gul olan miitaxassislara va ba^qalarina maslahatlar verilir. Vasait ali maktab talabalari, nitq madaniyyati va natiqlik sanati ila maraqlanan geni? oxucu kiitlasi iiqiin nazarda tutulmu$- dur. 2 з montov 1837-ci ilda maktublannin birinda dostu S.X.Rayevskiya Nitq madaniyyati, natiqlik sanati yazirdi: “...daglar a§dim, §u$a, Quba va $amaxida oldum, Azar­ gdrkamli tadqiqat$i, xeyirxah va baycan dilini dyranmaya ba§ladim. Bu dil burada, iimumiyyatla nacib insan, professor Agammad Abdullayevin Asiyada, fransiz dilinin Avropada oldugu qadar zaruridir” ruhuna darin ehtiramla. (M.Y.Lermontov. Osarlari, VI cild, M., 1957, s.440-441). XIX asrin ortalanndan ba§layaraq Azarbaycan dili mak- GiRi§ tablarda elmi-pedaqoji asaslarla tadris olunmaga ba§lanmi§dir. Milli ziyahlanmizdan A.Bakixanov, M.$.Vazeh, M.F.Axundov, Nitq madaniyyati iimumi manavi madaniyyatin tarkib M.O.Vazirov, S.Unsiizada, A.O.^emyayevski, S.8.$irvani, hissalarindan biridir. Xalqimizin mustaqillik va suverenlik aldo F.Agazada, B.^obanzada, N.Narimanov, S.S.Axundov va ba§qa etdiyi indiki ddvrda hartarafli inki§af etmi? $axslarin tarbiya zamanin onlarca qabaqcil miiallimi, maarifijisi tarafindan Azar­ olunmasi talabi dil modaniyyatini da vacib masala kimi qar§iya baycan dilina dair darslik, dars vasaiti, maqala yazilib ?ap olun- qoyur. Azarbaycan dili hazirda sdziin asl manasinda dovlatimizin mu$dur. Hamin asarl'ardan maktablarimizda uzun miiddat tadris rasmi dilidir, geni§ va §ariksiz ictimai ilnsiyyat vasitasidir. Har vasaiti kimi istifada edilmi§dir (bu barada atrafli malumat almaq ciir doftarxana iglari, rasmi sanadlar, matbuat, radio va televiziya iifiin bax: A.Abdullayev. Azarbaycan dilinin tadrisi tarixina dair. verili§lari va s. bu dilda apanlir. Xilsusan, radio va televiziya Baki, Azartadrisna§r, 1966). verili§larinda ayn-ayn ixtisas sahalarina, mfixtalif dil duyumuna Sovet hakimiyyati illarinda Azarbaycan dilinin tadqiqi va mansub olan adamlar 5z arzu va istaklarini, taklif va tdvsiyalarini, ‘ tadrisi ila bagli boyiik i§lar gdriilmti§diir. Dilimizin ayri-ayn xalqm adabiyyati, tarixi, madaniyyati, dfivlatimizin daxili va sahalari (orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, frazeologiya, sozyaradi- xarici siyasati va s. ila bagli sdhbatlarini dz ana dilinda - Azar­ ciligi, fonetika, morfologiya, sintaksis va s. sahalari) geni$, har- baycan dilinda §arh edir, sdylayirlar. tarafli tadqiq olunmu§, bu sahalara aid monoqrafiyalar, darsliklar, Azarbaycan dili qrammatik qurulu§una gdra tiirk dilldrinin dars vasaitlari va maqalalar hazirlanib na§r edilmi$dir. Lakin oguz qrupuna daxil olan qadim va zangin bir dildir. Hazirda Azar- biitiin bunlara baxmayaraq xalqimizin miistaqillik va suverenlik baycanda va ondan xaricda - Iran, Rusiya, Giirciistan, Orta Asiya, aldo etmasina qadar, xflsusan, Sovet hakimiyyati ddvriinda Azar­ Avropa dlkalari va b. yeriarda 40 milyondan artiq adam bu dildan baycan dili formal $akilda dovlat dili hesab edilmi?, dilimiz kons- iinsiyyat vasitasi kimi istifada edir. titusiyada tasbit edilan hiiquqa, imtiyaza malik olmami§dir. Rasmi Azarbaycan dili sabit qrammatik qurulu§a, zangin sdz va tadbirlarda, qurultaylarda, maclislarda, dovlat idaraldriftda, asa- ifada ehtiyatma, zarif saslanma sistemina malikdir. Elmi, siyasi, san, rus dili i§ladilirdi. Bu dili yax§i bilmayanlar masul vazifalara falsafi fikirlari ifada etmak, badii, publisistik tafakkiiriin gdzal tayin olunmurdu. Hatta Azarbaycan dili problemlarina hasr edilan niimunalarini yarada bilmak baximmdan dilimizin imkanlan ba§- va miidafia olunan dissertasiya osarlari bela rus dili mtttaxassi- qa dillaria miiqayisada xeyli geni$dir. Bu dilda miiasir elmi-tex- sinin miisbat rayindon verdikdan sonra tasdiq olunurdu. niki proqresin an inca va murakkab anlayi$lanm ifada etmak Respublikamiz yalniz dovlat miistaqilliyi aldo etdikdan son­ mtimktindiir. Azarbaycan dilinin gdzalliyi, zanginliyi tarixan ra ana dilimiz haqiqi manada, amali §akilda dovlat dili hiiququnu alimlarin, yazifilann, ictimai xadimlarin, sayyahlann va ba§qa- qazandi. Mtistaqil Azarbaycanin 1995-ci ilda iimumxalq refe- lannm diqqatini calb etmi§dir. Onlarin $oxu Azarbaycan dilini rendumunda qabul edilmi? Yeni Konstitu-siyasmda Azarbaycan dyranmaya, bu dilda dani§maga say gdstarmi^dir.. Bdyiik rus §airi 4 5 dili ddvlat dili kini 6z layiqli statusunu aldi. Burada (21-ci mad- va ba^qalannm dam^igim e§idirik. Toassiif ki, bunlar azliq ta§kil cbds) gbstarilir ki, Azarbaycan Respublikasimn dovht dili Azar­ edir, indiki ddvr xalqin biitiinliikda yiiksak nitq madaniyyatina baycan dilidir va Azarbaycan Respublikasi Azarbaycan dilinin yiyabnmasini talab edir. Ona gore da muasir vabnda$ daim oz inkijafini tamin edir. Miistaqilliyimizin sonraki ilhrinda Respublika prezidenti nitqinin zanginliyi va gdzalliyinin qeydina qalmali, onun geyimi, H.Qliyev Azarbaycan dilinin Konstitusiya hiiququnun hayata davrani?! ib yana$i, nitqi da bugiinkii yiiksak saviyyaya uygun kesirilmasina, onun inkijafina, tatbiq dairasinin geni§bndirilma- olmalidir. insan gozalliyindan bahs edilarkan onun daxili va xa- sina xiisusi diqqat va qaygi gostarmijdir. “Bizim birinci nailiy- rici alaminin bir-birini tamamlamasi an zaruri bir ami I kimi naza- yatimiz о olmalidir ki, 6z dilimizi Azarbaycanda hakim dil ra alinir. Nitqin gozalliyi insana xas olan digar gozalliklar iqari- etmaliyik. Har bir azarbaycanli 6z ana dilini bilmalidir, bu dills sinda ba§lica yer tutur. Yiiksak nitq madaniyyatina sahib olmaq salis dam§mah va bu dili sevmalidir” (H.Oliyev). 18 iyun 2001-ci insanm $an-$dhratini, layaqatini, izzat va hormatini artiran amil- ilda “Ddvbt dilinin tatbiqi i§inin bkmiib$dirilmasi haqqinda”, 2 lardandir. yanvar 2003-ctl ilda “Azarbaycan Respublikasmda ddvlat dili Hal-hazirda ali maktablarin qoxunda “Nitq madaniyyatinin haqqinda” Azarbaycan Respublikasi Qanununuhtotbiq edilmasi asaslan” adli fann tadris olunur. Bu fannin tadris maqsadi tab- barada Azarbaycan Respublikasi prezidentinin farmanlan bu qay- balarda dz fikirbrini ham yazili, ham da §ifahi formada diizgiin, ginin parlaq tazahiirii olmaqla, ddvlat miistaqilliyimizin ba§lica aydin, mantiqi, yigcam, salis, zangin, canli, sada, anla§iqli bir ramzlarindan sayilan Azarbaycan dilinin dyranilmasi, elmi tadqi- ?akilda ifada eda bilmak bacanq va vardi§bri yaratmaqdir. Nitq qinin faalla§dinlmasi, dilimizin camiyyatda tatbiqi dairasinin ge- .va dil, dil va tafakkiir, nitq va nitq ?araiti, dil si steminin nor- ni§bndirilmasi imkanlanm daha da artirmi§dir. malan, iislub normalan, nitqin iislubi butdvliiyu, dilin leksik Bela bir $araitda ktitlabrb daima tamasda olan natiqlarin, vahidbrindan yerinda va maqsadauygun istifadaetma bacangi, xiisusan mibllimbrin iizarina bdyiik vazifalar dii§ur. Onlar amali nitqin etik normalan va s. bu fannin predmetini ta§kil edir. Fannin faaliyyatinda dildan yiiksak saviyyada istifada etmak bacanq va tadrisi prosesinda blababra nitq madaniyyati haqqinda malumat vardi§brina yiyabnmakla, bu keyfiyyati galacayin quruculanna - verilmali, madani nitqa yiyabnmayin daha effektli, samarali usul ganclara da a§ilamahdirlar. Bugiinkii natiq darin biliya, hartarafli va vasitabri §arh olunmali, onlardan diizgiin istifada yollan gos- malumata sahib olmaqla yana§i, ravan, aydin va calbedici, safar- tarilmalidir. Nitq madaniyyati problemi ib bagli foxsayli elmi- baredici bir dilla dam^magi da bacarmahdir. Xalqin geni§ aksoriy- tadqiqat i^bri apanlmasina baxmayaraq hab da bu sahaya dair yatinin savadli oldugu, yeni tafakkur tarzinin formala§digi muasir milkammal bir darslik hazirlanib istifadaya verilmami§dir. Bunun ddvrda gozal dani?iq qabiliyyatina yiyalanmayi zaman ozii talab baj?lica sababbrindan biri istar yazili, istarsa da §ifahi adabi edir, bu i$ inki§afimizin iimumi ahangi ila bagli olaraq indi daha dilimizin normalarmin dilin muasir inki?af saviyyasina uygun bdyiik maraq dogurur. Camiyyat iizvlarini bir-birina baglayan ha- asash §akilda i$bnmamasi, daqiqb§dirilib takmilb§dirilmamasi- yat tarzi, §tiur, dii^iinca, manavi yaxinla$ma, dostla§ma, mehri- dir. Bu, nitq madaniyyatinin praktik eahatdan i?bnmasini va ma- banliq va s. kimi yiiksak milli keyfiyyatlar mahz indi nitqimiZin t nimsanilmasini 9atinla?dirir. diizgiinliiyii va gdzalliyi qeydina qalmagi hami§akindan daha iimumi madaniyyatimizin an vacib va apanci tarkib his- kaskin §akildo qar§iya qoyur. Biz har gUn gdzal nitq niimunalarini sabrindan biri olan nitq madaniyyati biitiin tadris miiassisabrind.