3 Tom trzeci serii Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet, tak jak poprzed- nie, wpisuje kwestie związane z kobiecą zdrowotnością w szeroki kontekst Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet społeczno ‑kulturowy. To właśnie ów kontekst bowiem wpływał na sposób 3 definiowania tych problemów, jak i na sposoby ich rozwiązywania. Nie za- wsze te sposoby były przy tym tożsame z punktu widzenia różnych podmio- tów żyjących w określonym miejscu i czasie. Inaczej postrzegały te problemy kobiety, które ich osobiście doświadczały, a inaczej osoby i instytucje, które Problemy zdrowia wywierały wpływ na kobiece zdrowie i życie. Była to przede wszystkim ro- dzina, która oczekiwała od kobiety płodności. Do XX w. za pojawienie się reprodukcyjnego kobiet problemów z przyjściem na świat potomka winiono kobietę, nie zdając sobie sprawy z licznych czynników ograniczających płodność męską. Kontekstem tworzącym ramy życia kobiet, nie tylko w wieku reprodukcyj- Zdrowie reprodukcyjne nym, lecz także wcześniej, gdy dojrzewały fizycznie i były przygotowywane przez rodzinę do spełnienia oczekiwań związanych z reprodukcją, była tak- w kontekście zmian że szersza niż rodzina grupa społeczna, do której należały. We wszystkich znanych nam historycznych społecznościach kobiety były w różnym stopniu społeczno-kulturowych chronione w dziedzinie związanej z reprodukcją. Stopień ochrony i jej rodzaj na przestrzeni wieków zależał od miejsca zajmowanego przez rodziców kobiety w społeczeństwie. Jej osobista pozycja społeczna aż do połowy XX w. była bowiem zależna nie od niej samej, ale była zapośredniczona przez pozycję jej krewnych z poprzed- niej generacji. pod redakcją Ze wstępu Aleksandry Szlagowskiej ISBN 978-83-7055-640-2 Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet Tom 3 Zdrowie reprodukcyjne w kontekście zmian społeczno-kulturowych na przestrzeni wieków Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet Tom 3 Zdrowie reprodukcyjne w kontekście zmian społeczno-kulturowych na przestrzeni wieków pod redakcją Aleksandry Szlagowskiej Wrocław 2020 Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet Tom 3 Zdrowie reprodukcyjne w kontekście zmian społeczno-kulturowych na przestrzeni wieków pod redakcją Aleksandry Szlagowskiej Recenzja naukowa: Prof. dr hab. Andrzej Felchner Dr hab. Anna Odrzywolska, prof. UJD © Copyright by Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Prezentowane wyniki badań, zrealizowane w ramach tematu, według ewidencji w systemie Simple o numerze ST-D210.18.010 e-ISBN 978-83-7055-640-2 Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wybrzeże L. Pasteura 1, 50–367 Wrocław Spis treści Wstęp ........................................................................................................................ 7 I. Problemy zdrowia reprodukcyjnego w ujęciu etyki, filozofii, religii i antropologii kulturowej Joanna Szczepankiewicz-Battek Religie świata wobec problemów reprodukcji ..................................................23 Grzegorz Wiktorowski „Będziecie jak Bóg…” Stosunek Kościoła Zielonoświątkowego w RP do zapłodnienia pozaustrojowego (in vitro) w latach 1989–2019. Na podstawie czasopisma kościelnego „Chrześcijanin” (II) .............................57 Agnieszka Kaźmierczak Fizjologia kobiecych emocji w ujęciu Kartezjusza ............................................ 77 Marek Stych Legalność aborcji eugenicznej w prawie polskim .............................................95 Mateusz Dąsal Bioetyczny wymiar rodzicielstwa „projektowanych dzieci” ........................... 115 Wojciech Mackiewicz Ciało i rewolucja seksualna. Casus konwersji histerycznej ............................ 133 Jarosław Barański, Marisa Bufo Transseksualizm jako problem egzystencjalny ...............................................149 II. Problemy zdrowia reprodukcyjnego w perspektywie historycznej Leszek Żuk Modele reprodukcyjne w społeczeństwach prehistorycznych ........................ 161 5 Anna Tatarkiewicz „Solum autem animal menstruale mulier est”. Społeczne, medyczne i magiczne aspekty menstruacji i jej opisy w literaturze rzymskiej okresu Cesarstwa ..................................... 179 Lilianna Wdowiak Środki stosowane w lecznictwie ludowym w leczeniu niektórych chorób kobiecych na ziemiach Rzeczpospolitej w granicach przedrozbiorowych na przełomie XIX i XX w. ............................................................................... 191 Ewa Krystyna Kulak Fécondité Émile’a Zoli – naturalistyczny obraz demograficznej katastrofy i liryczny manifest pronatalizmu .................................................................... 205 Aleksandra Szlagowska Medyczne konsekwencje „grzechu tajemnego” w XIX- i XX-wiecznych podręcznikach, poradnikach i czasopismach medycznych ........................................................................... 221 Anita Napierała Przyczyny i sposoby leczenia kobiecej niepłodności w dyskursie medycznym okresu międzywojennego ...................................... 241 Anna Marek Zagadnienia rozrodczości w poradnikach i czasopismach medycznych okresu międzywojennego ............................................................................... 263 Krzysztof Prętki Problematyka przerywania ciąży, sterylizacji i kastracji w ujęciu Wiktora Grzywo-Dąbrowskiego (1885–1968) ................................ 281 Gabriela Maria Gańczarczyk Problem aborcji w Czechosłowacji w latach 1948–1989. Przypadek Czech ............................................................................................. 303 Maria Ciesielska Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet – byłych więźniarek obozów koncentracyjnych na łamach „Przeglądu Lekarskiego – Oświęcim” (1961–1991) ..................... 325 Afiliacje ................................................................................................................. 349 Wstęp Tom trzeci serii Problemy zdrowia reprodukcyjnego kobiet, tak jak poprzednie, wpisuje kwestie związane z kobiecą zdrowotnością w szeroki kontekst społeczno- ‍‑kulturowy. To właśnie ów kontekst bowiem wpływał na sposób definiowania tych problemów, jak i na sposoby ich rozwiązywania. Nie zawsze te sposoby były przy tym tożsame z punktu widzenia różnych podmiotów żyjących w określonym miej- scu i czasie. Inaczej postrzegały te problemy kobiety, które ich osobiście doświad- czały, a inaczej osoby i instytucje, które wywierały wpływ na kobiece zdrowie i życie. Była to przede wszystkim rodzina, która oczekiwała od kobiety płodności. Do XX w. za pojawienie się problemów z przyjściem na świat potomka winiono kobietę, nie zdając sobie sprawy z licznych czynników ograniczających płodność męską. Kontekstem tworzącym ramy życia kobiet, nie tylko w wieku reprodukcyjnym, lecz także wcześniej, gdy dojrzewały fizycznie i były przygotowywane przez rodzinę do spełnienia oczekiwań związanych z reprodukcją, była także szersza niż rodzina grupa społeczna, do której należały. We wszystkich znanych nam historycznych społecznościach kobiety były w różnym stopniu chronione w dziedzinie związanej z reprodukcją. Stopień ochrony i jej rodzaj zależał od miejsca zajmowanego przez rodziców kobiety w społeczeństwie. Jej osobista pozycja społeczna aż do połowy XX w. była bowiem zależna nie od niej samej, ale była zapośredniczona przez po- zycję jej krewnych z poprzedniej generacji. Młode dziewczęta przynależne do elity społecznej miały szanse na bezpieczne przeżycie dzieciństwa i wczesnej młodości, na ochronę przed zbyt wczesnym zawarciem małżeństwa i na wejście w związek małżeński z mężczyzną o równie wysokim statusie, jaki zajmowali jej rodzice. Chro- niło ją to przed biedą i ciężką pracą ponad siły. Nawet po zawarciu małżeństwa kobiety z warstwy wyższej mogły liczyć na realne wsparcie ojca, a po jego śmierci także braci. W konflikcie z mężem, nie tylko na tle braku potomstwa, lecz także w przypadku poważnej choroby żony, której mąż z jakichś względów nie chciał le- czyć, kobieta nie była zdana na własne siły, ale mogła liczyć na wsparcie finansowe, opłacenie kosztów leczenia, a nawet zapewnienie mieszkania i środków utrzyma- nia, gdy mąż wystąpił o separację albo rozwód, związawszy się uprzednio z inną kobietą, która mu urodziła dziecko. Na drugim biegunie społecznej struktury znajdowały się dziewczęta z ubogich rodzin, zarówno miejskich, jak i wiejskich, a także urodzone jako dzieci nieślubne. 7 Ochrona ich praw była bardzo słaba, i sprowadzała się czasami jedynie do norm wynikających z zasady „nie zabijaj”, obowiązujących we wszystkich systemach re- ligijnych w odniesieniu do ich własnych członków. Ochrona ta dotyczyła jednak wyłącznie dziewcząt i kobiet wolnych. W systemach społecznych, w których wystę- powało niewolnictwo, i takiej ochrony nie było. Zarówno zdrowie, jak i życie mło- dych niewolnic w wieku reprodukcyjnym pozostawało w całkowitej gestii ich pana, podobnie jak zrodzonych przez nie dzieci. Kobiety o statusie niewolnic nie zawie- rały związków małżeńskich, nie decydowały o rozpoczęciu współżycia seksualnego, które było na nich wymuszane decyzją pana. On też miał wyłączne prawo do zro- dzonych przez niewolnice dzieci, które dziedziczyły społeczny status matek. Brak było jakichkolwiek regulacji dotyczących leczenia niewolnic. Podejmowano je wte- dy, jeżeli taka była decyzja pana. Jeżeli uznał, że nie przeznaczy na to środków, nikt nie mógł go do tego zmusić. Pan decydował także o losach dzieci niewolnic, które mógł sprzedać lub zabić. W przedstawionych tu ramach aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego żyło w Europie Zachodniej ok. 30% kobiet (taki odsetek bowiem stano- wiły w społeczeństwie niewolnice), ich los i brak ochrony ich zdrowia