ISBN 978-83-7027-694-2 Cena 50,00 zł Polska 1918–2018 Polska 1918–2018 Polska Historia Polski w liczbach Polski Historia Tom 5 Warszawa 2018 Warszawa Polska 1918–2018 Cecylia Leszczyńska Historia Polski w liczbach Polski Historia Tom 5 Warszawa 2018 Warszawa Zespół Redakcyjny Przewodniczący, Redaktor Główny prof. dr Franciszek Kubiczek Członkowie Wojciech Adamczewski, dr Halina Dmochowska , prof. dr hab. Cezary Kuklo, dr hab. Cecylia Leszczyńska, Władysław Wiesław Łagodziński, dr Bożena Łazowska, prof. dr hab. Juliusz Łukasiewicz , Grażyna Szydłowska Sekretarze Jan Berger, Antoni Żurawicz Opracowanie publikacji Autor dr hab. Cecylia Leszczyńska (Uniwersytet Warszawski) Prace redakcyjno-merytoryczne Grażyna Szydłowska Prace wydawnicze Zakład Wydawnictw Statystycznych Skład i łamanie Beata Brzezińska i Dział Składu pod kierunkiem Jolanty Mossakowskiej Korekta Ludwik Bielański, Anna Gorzelana, Izabela Krawczyk Redakcja techniczna Bożena Gorczyca Mapy Halina Sztrantowicz Projekt okładki Lidia Motrenko-Makuch Przy publikowaniu danych prosimy o podanie źródła ISBN 978-83-7027-694-2 Publikacja dostępna na stronie internetowej stat.gov.pl 00-925 WARSZAWA, AL. NIEPODLEGŁOŚCI 208. Informacje w sprawach sprzedaży publikacji — tel. (22) 608 32 10, 608 38 10 Zam. /201/nakł. SZANOWNI PAŃSTWO, Polska 1918—2018 jest ostatnią publikacją z cyklu „Historia Polski w liczbach”. Wcześniej ukazały się: dwutomowe Państwo. Społeczeństwo (2003) i Gospodarka (2006) oraz, stanowiący syntezę tych tomów, uzupełniony nowymi danymi Zarys historii Polski w liczbach (2012), a następnie opracowania Polska w Europie (2014) i Statystyka Polski. Dawniej i dzisiaj (2017). Niniejsza publikacja nawiązuje w istotnej części do wymienionych wyżej tytułów, zawierając materiał statystyczny przedstawiający zjawiska i procesy zachodzące w sferze społeczno-gospodarczej na obszarze państwa polskiego w okresie 1918—2018. Wpisuje się zarazem w zestaw wydawnictw opracowanych w Głównym Urzędzie Statystycznym z okazji 100-lecia odzyskania przez Polskę nie- podległości oraz utworzenia Głównego Urzędu Statystycznego. Polska 1918—2018 kończy wieloletnią pracę Zespołu Redakcyjnego nad cyklem publikacji „Historia Polski w liczbach”. Dziękując Czytelnikom za zainteresowanie wydawnictwami Zespołu, wyrażam nadzieję, że udało nam się przybliżyć historię Polski w ujęciu statystycznym, a także zachęcić do dalszego poznawania zjawisk, jakie miały i mają miejsce w naszym kraju. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego dr Dominik Rozkrut Warszawa, grudzień 2018 r. WPROWADZENIE Oddany do rąk czytelników tom „Polska 1918—2018” zamyka serię wydawniczą Głównego Urzędu Sta- tystycznego „Historia Polski w liczbach”, w ramach której w ostatnich kilkunastu latach ukazało się 9 ro- boczych zeszytów tematycznych oraz 4 tomy syntez. Inicjatorem i pomysłodawcą „Historii Polski w liczbach” był w 1989 r. prezes GUS dr Franciszek Ku- biczek, który zorganizował zespół autorski i czuwał nad ciągłością prac. Zespół tworzyło pięcioro hi- storyków gospodarczych: Andrzej Jezierski, Cezary Kuklo, Cecylia Leszczyńska, Juliusz Łukasiewicz i Andrzej Wyczański; A. Jezierski, A. Wyczański, J. Łukasiewicz i F. Kubiczek kierowali kolejno pra- cami Zespołu jako redaktorzy główni. Wsparcia pracom zespołu udzielali kolejni prezesi GUS, w tym członek zespołu Halina Dmochowska — wiceprezes GUS. W prace stale zaangażowani byli pracow- nicy GUS, w szczególności Jan Berger, Antoni Żurawicz (jako sekretarze zespołu) i Grażyna Szydłowska (jako redaktor merytoryczny), a także Bożena Łazowska (dyrektor Centralnej Biblioteki Statystycznej im. Stefana Szulca). Nad stroną graficzną i edytorską kolejnych tomów czuwał Zakład Wydawnictw Statystycznych. Za wieloletnią pomoc i wsparcie wszystkim zaangażowanym osobom pragniemy serdecznie podziękować. Publikacja „Polska 1918—2018” odtwarza i prezentuje dane liczbowe oddające przebieg najważniej- szych procesów i zjawisk na przestrzeni stu lat — od odzyskania niepodległości w roku 1918 do cza- sów współczesnych. Zaprezentowane tablice dotyczą trzech obszarów tematycznych — państwa, społeczeństwa i gospodarki. Przyjęto zasadę, że prezentowane dane statystyczne odnosić się będą do aktualnego w danym czasie terytorium: II Rzeczypospolitej (w latach 1918―1939 oraz podczas wojny i okupacji 1939―1945), Polski Ludowej (1945—1989) oraz Rzeczypospolitej Polskiej (1990— —2018). Większość zestawień kończy się na 2016 r., jedynie nieliczne dotyczą roku 2017. W najważniejszych kategoriach dane dla Polski konfrontowano z krajami, które stanowiły ważny punkt odniesienia, przy czym dobierano liczby i zestawienia, które spełniały warunek poprawności komparatystycznej. Intencją było pokazanie zmian zachodzących w Polsce na tle kilku państw Euro- py Zachodniej oraz Europy Środkowo-Wschodniej, których byt państwowy sięgał roku 1918 i cecho- wał się ciągłością. Dane dla tych państw podawano w każdorazowych granicach, jeśli było inaczej, zaznaczano to w przypisach pod tablicami. Stulecie 1918—2018 stanowi przestrzeń, którą cechowały wręcz fundamentalne zmiany w niemal wszystkich dziedzinach życia, determinował je postęp gospodarczy i cywilizacyjny. Procesy te stara- no się przedstawić za pomocą liczb. W każdym z działów rzeczowych dane zostały zestawione w po- rządku chronologicznym, w rozbiciu na wskazane wcześniej podokresy. Było to konieczne ze wzglę- du na występujące różnice metodologiczne i źródłowe powodujące ograniczoną porównywalność ka- 4 WPROWADZENIE tegorii (jeśli kategorie były merytorycznie i metodologicznie porównywalne, z wyodrębniania pod- okresów rezygnowano). Dla okresu II Rzeczypospolitej część danych zaprezentowano według grup województw, które odpowiadały mniej więcej byłym dzielnicom zaborczym, z kolei dla okresu po II wojnie światowej — w układzie pokazującym tzw. ziemie dawne (tereny należące do II Rzeczypo- spolitej, które pozostały w granicach Polski po 1945 r.) oraz ziemie zachodnie i północne (tereny, któ- re zostały włączone do Polski po 1945 r.). Tom otwierają tablice o państwie dotyczące: środowiska naturalnego, terytorium, organizacji władz centralnych i terenowych, wojska oraz wymiaru sprawiedliwości. Zaprezentowano statystyki charak- teryzujące podstawowe dla państwa instytucje, takie jak: parlament, władzę wykonawczą, sądy, pro- kuraturę i adwokaturę, więziennictwo oraz wojsko i policję. Należy w tym miejscu dodać, że w wielu tablicach znalazły odbicie zjawiska charakterystyczne dla obowiązującego w danym okresie ustroju państwa. W dalszej kolejności znajdują się tablice dotyczące kościołów i ich organizacji. Pokazano najważniej- sze aspekty dotyczące historii Kościoła katolickiego, ciągle niepełne są natomiast dane o innych ko- ściołach. Statystyki dotyczące wyznań i praktyk religijnych znalazły się w części dotyczącej ludności. Kolejna grupa tablic opisuje ludność zamieszkującą ziemie polskie, zawiera zatem charakterystyki liczbowe obrazujące z jednej strony zmiany demograficzne, z drugiej — ważne aspekty życia społe- czeństwa. Przedstawione zostały zmiany liczby i struktury populacji, jej rozmieszczenie terytorialne oraz cechy demograficzne: wiek, płeć, przyrost naturalny, śmiertelność niemowląt, przeciętne trwanie życia oraz migracje. W stosunkach społecznych starano się pokazać: strukturę zawodową, aktyw- ność ekonomiczną, kwestie narodowościowe, materialne warunki życia (dochody, spożycie, miesz- kania, ochrona zdrowia) oraz edukację i kulturę. Zamieszczone tablice pozwalają na prześledzenie najważniejszych zmian w dziedzinach opisujących jakość życia ludności, choć — co oczywiste — nie oddają ich w pełni. W okresie międzywojennym społeczeństwo polskie w swojej masie było agrarne, w drugiej połowie stulecia stało się przemysłowe, a współcześnie — postprzemysłowe. Towarzyszyła temu dezagraryzacja i rosnąca urbanizacja. Duże znaczenie dla jakości życia ludności miał wzrost dostępu do opieki zdrowotnej oraz rozwój ubezpieczeń społecznych, w tablicach podano zmiany za- kresowe oraz liczby ubezpieczonych. Fundamentalne były zmiany w sferze edukacyjnej, w tablicach zilustrowano likwidację analfabetyzmu, powszechną skolaryzację, a także wzrost poziomu wykształ- cenia, w tym średniego i wyższego. Statystyki dotyczące kultury prezentują efekty ilościowe działal- ności wydawniczej. Część tę zamykają tablice o medalach uzyskanych przez reprezentantów Polski w igrzyskach olimpijskich. Statystyka demograficzna i społeczna opiera się przede wszystkim na badaniach reprezentacyjnych oraz spisach powszechnych (w przypadku tych ostatnich pewne zastrzeżenia co do wiarygodności mogą budzić spisy z lat 1921 i 1946 — pierwszy przeprowadzony był w warunkach nieustabilizo- wanych granic, drugi — w trakcie wielkich przemieszczeń ludności, niemniej oba stanowią punkt wyj- ścia dla analiz dotyczących okresu przedwojennego i powojennego). Większość danych demogra- ficzno-społecznych jest w dużym stopniu porównywalna, choć zmiany metod i zakresu gromadzo- nych informacji, będące pochodnymi zmian instytucjonalno-organizacyjnych (np. szkolnictwo, ubez- pieczenia społeczne), wymagały rozbicia tablic na podokresy. Nie dysponujemy natomiast wyczerpu- jącymi danymi w zakresie dochodów ludności, budżetów gospodarstw domowych czy bezrobocia. Pewne luki dotyczą też statystyki migracji i wynikają m.in. z niemożności odróżnienia migracji krótko- okresowej i długookresowej oraz z różnych metod pomiaru (przekraczanie granicy, statystyka pasz- portowa czy dane meldunkowe). 5 WPROWADZENIE Przemiany społeczne i kulturowe były następstwem spektakularnej — na tle poprzednich epok — dynamiki rozwoju gospodarczego.