Uniwersytet Warszawski Wydział Zarządzania Urszula Gulan Uwarunkowania tworzenia profesji menedżerów sportowych w Polsce Praca doktorska Promotor dr hab. Beata Glinka, prof. UW Katedra Teorii Organizacji WZ UW Zakład Przedsiębiorczości i Innowacji Organizacyjnych Czerwiec 2012 Spis treści 1. Wstęp ...................................... 5 1.1. Uzasadnienie wyboru tematu i określenie problemu badawczego . 5 1.2. Cele pracy, pytania badawcze i hipotezy robocze . 8 1.2.1. Cele poznawcze . 8 1.2.2. Cele praktyczne . 8 1.2.3. Pytania badawcze . 9 1.3. Uzasadnienie wyboru metod badawczych . 10 1.4. Struktura rozprawy . 11 2. Metodologia przyjęta w rozprawie ..................... 13 2.1. Założenia epistemologiczne i ontologiczne . 13 2.2. Metoda badawcza . 16 2.2.1. Etnografia i teoria ugruntowana . 16 2.2.2. Teoretyczne pobieranie próbek i nasycenie materiału badawczego 19 2.2.3. Rzetelność badań - triangulacja . 19 2.2.4. Narzędzia badawcze . 20 2.3. Opis przebiegu badań . 22 3. Profesje i role społeczne w świetle teorii . 25 3.1. Teorie profesji i procesów profesjonalizacji . 25 3.1.1. Podejście esencjonalistyczne . 26 3.1.2. Podejście strategiczne . 30 3.1.3. Podsumowanie teorii profesji i procesów profesjonalizacji . 34 3.2. Teorie ról społecznych . 34 4. Kontekst prawny, międzynarodowy oraz wpływ socjalizmu na funk- cjonowanie menedżerów sportowych .................... 43 4.1. Analiza otoczenia prawnego podmiotów sportowych . 43 4.2. Specyfika funkcjonowania w rzeczywistości socjalistycznej . 45 4.3. Problemy współczesnego sportu (przegląd literatury angielskojęzycznej) 46 4.3.1. Specyfika funkcjonowania VSO . 47 4.3.2. Korupcja w sporcie . 49 4.3.3. Menedżerowie sportowi w literaturze zagranicznej . 51 4.4. Wybrane wątki z teorii przedsiębiorczości . 55 3 5. Profesja menedżera sportowego w Polsce - wyniki badań . 61 5.1. Wprowadzenie . 61 5.2. Analiza materiału pochodzącego z wywiadów oraz notatek terenowych . 62 5.2.1. Menedżer sportowy, działacz sportowy – definiowanie podstawo- wych pojęć . 62 5.2.2. Menedżer sportowy – kto to jest i czy różni się od innych mene- dżerów? . 86 5.2.3. Menedżer w związku sportowym . 94 5.2.4. Menedżer w klubie sportowym . 117 5.2.5. Niezależny menedżer sportowy . 123 5.2.6. Kluczowe kompetencje do osiągnięcia sukcesu w branży . 144 5.2.7. Kursy i certyfikaty państwowe na menedżerów sportowych . 151 5.2.8. Ścieżki karier menedżerów sportowych . 158 5.2.9. Podsumowanie wyników analizy wywiadów i notatek terenowych 169 5.3. Analiza materiałów prasowych . 171 5.3.1. Wstęp . 171 5.3.2. Związki sportowe . 171 5.3.3. Sylwetka modelowego działacza sportowego . 175 5.3.4. Korupcja w sporcie . 181 5.3.5. Sposoby obrony terytorium przez działaczy . 183 5.3.6. Związki sportowe vs Ministerstwo Sportu i inni interesariusze . 187 5.3.7. Sport to biznes . 190 5.3.8. Podsumowanie analizy tekstów . 197 5.4. Podumowanie rozdziału empirycznego . 198 6. Dyskusja wyników i wnioski końcowe . 201 6.1. Procesy profesjonalizacji w poszczególnych grupach środowiska sportowego201 6.2. „Fasada” menedżerów sportowych . 206 6.3. Menedżer sportowy i przedsiębiorca – porównianie . 208 6.4. Podsumowanie dyskusji wyników . 210 7. Zakończenie ................................... 211 Bibliografia ..................................... 213 Bibliografia artykułów prasowych . 221 4 Rozdział 1 Wstęp 1.1. Uzasadnienie wyboru tematu i określenie pro- blemu badawczego Niniejsza rozprawa analizuje uwarunkowania rozwoju profesji menedżerów sportowych w Polsce. Temat ten uznałam za ciekawy i warty podjęcia z trzech głównych powo- dów. Po pierwsze sport jest ważnym obszarem życia gospodarczego i społecznego w całym zachodnim świecie. Po drugie w branży sportowej w Polsce zachodzą dynamicz- ne zmiany, w wyniku których wyłaniają się nowe role zawodowe oraz redefiniują stare. Obserwowanie tego procesu i uchwycenie uwarunkowań owych zmian wydaje mi się interesujące poznawczo. Po trzecie temat rozprawy mieści się w nurcie zarządzania sportem, który jest jednym z najszybciej rosnących obszarów badawczych na świecie. Brakuje jednak badań osadzonych w polskim kontekście, dlatego swoją pracą mogę w jakimś fragmencie zapełnić ową lukę. Poniżej rozwinę poszczególne wątki. Znaczenie sportu w krajach zachodnich jest duże i będzie stale rosło. Wynika to zarówno z polityki krajów rozwiniętych, jak i rosnącej świadomości ludzi o walorach zdrowotnych i prospołecznych uprawiania sportu. “Sport przyczynia się w oczywisty sposób do promocji zdrowia fizycznego i psy- chicznego oraz do kształtowania wartości takich jak dyscyplina i duch zespoło- wy, które przyczyniają się do integracji społecznej. Uprawianie sportu odgry- wa zasadniczą rolę w zapobieganiu rozlicznym chorobom. Problemy zdrowotne bezpośrednio przekładają się na niski poziom aktywności obywateli. Uprawianie sportu zwiększa jakość życia i oczekiwaną długość życia Europejczyków, a tak- że produktywność i konkurencyjność gospodarki europejskiej. EKES wzywa do propagowania aktywności sportowej i podjęcia przez UE działań w tej dziedzinie. (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 28.01.2012)” Coraz powszechniejsza retoryka doceniania walorów sportu w budowaniu zdrowego społeczeństwa zwróciła uwagę na podmioty sportowe, które ten sport organizują. W krajach wysokorozwiniętych dostrzega się i szeroko opisuje konieczność podniesienia standardów zarządczych w organizacjach sportowych. Dotychczas poziom ten ocenia- ny jest jako zbyt niski (por. Hoye, 2007; Hoye i Cuskelly, 2003b), co prowadzi do braku efektywności w wydatkowaniu pokaźnych środków często publicznych oraz niesatys- fakcjonującego stopnia realizacji celów istotnych społecznie. Procesy profesjonalizacji kadry zarządczej w organizacjach sportowych mieszczą się w obszarze zainteresowań 5 badaczy i praktyków w wielu krajach. W Polsce sytuacja jest o tyle trudniejsza, że poza problemami, z którymi borykają się inni, branża nadal podlega dynamicznym zmia- nom związanym z dostosowywaniem się do warunków gospodarki rynkowej. Wprawdzie przemiana ustrojowa w naszym kraju nastąpiła ponad 20 lat temu, niemniej jednak, co wyraźnie pokazują wyniki moich badań, jest jeszcze bardzo silnie obciążona kulturowo i organizacyjnie poprzednim systemem. Poziom kompetencji zarządczych osób podejmu- jących decyzje w znacznej części organizacji sportowych jest niski, gdyż do niedawna zupełnie inne umiejętności były wskazywane jako kluczowe. Diametralnie zmieniło się otoczenie polityczno-gospodarcze, do czego muszą dostosować się podmioty sportowe, ale z różnych powodów robią to wolno. Zarówno rynek, jak i zewnętrzni interesariusze (przede wszystkim instytucje państwowe, ale też sponsorzy) starają się ukierunkować i przyspieszać profesjonalizację kadry zarządczej. Jest to jednak proces trudny, a jego tempo i ostateczny kształt uzależnione są od wielu czynników. Dlatego konieczne jest patrzenie na branżę w sposób systemowy, przy uwzględnieniu różnych kontekstów i kie- runków wpływu. Odkrycie uwarunkowań procesów zmian jest w mojej ocenie niezwykle interesujące. Sposób funkcjonowania branży sportowej jest dla postronnego obserwatora mało przejrzysty. Definicje ról i sieci zależności pomiędzy aktorami społecznymi tworzą nie- jasny system. Pojawiają się nowe podmioty, niektóre stare zmieniają formę prawną i sposoby funkcjonowania, inne trwają w tradycyjnym kształcie. Sytuacja dynamicznie się zmienia i jest zróżnicowana na różnych poziomach organizacyjnych oraz pomiędzy dyscyplinami. Chęć rzetelnego opisania oraz zrozumienia bieżącej sytuacji w branży stała się drugim bodźcem do rozpoczęcia badań właśnie w tym obszarze. Już sama etykieta menedżer sportowy, chociaż weszła do języka powszechnego i jest popularnie używana, nie jest jasna. Mimo, że nazwa ta funkcjonowała nawet w polskim prawodaw- stwie (np. w uchylonej w 2010 roku ustawie o Kulturze Fizycznej z dnia 18.01.1996) nie została zdefiniowana. Poznając choćby pobieżnie środowisko sportowe można zauwa- żyć, że etykieta ta ma pozytywne zabarwienie – kojarzy się z nowoczesnością, profe- sjonalizmem i efektywnością. Ustalenie jednak co konkretnie robi menedżer sportowy, czym różni się od innych menedżerów, a przede wszystkim działaczy sportowych, jakie ma umiejętności, czy też jakie są typowe ścieżki kariery w tym zawodzie, okazuje się niezwykle trudne. Systematyzując wątki, które wprowadziłam powyżej, zarysuję problem badawczy. Interesuje mnie odkrycie kim są menedżerowie sportowi w Polsce, czy tworzą profesję i jakie wykorzystują strategie profesjonalizacji oraz jak definiują i kształtują swoje role społeczne. Istotne będzie także zidentyfikowanie od czego zależy tempo i kierunek zmian w zawodzie menedżerów sportowych. Z problemem badawczym bezpośrednio korespondują cele poznawcze i praktyczne oraz pytania badawcze, które szczegółowo formułuję w kolejnym podrozdziale. Patrząc przez pryzmat szerszego kontekstu naukowego, podjęcie badań właśnie w obszarze zarządzania sportem wydaje się dobrym wyborem. Na świecie jest to jeden z najszybciej rosnących obszarów badawczych i dydaktycznych. W krajach zachodnich, szczególnie anglosaskich, istnieje rozbudowana baza wiedzy na temat specyfiki zarzą- dzania podmiotami sportowymi w różnych otoczeniach. Organizowanych jest wiele kon- ferencji, publikowane są pisma, w których naukowcy ze świata dzielą się wynikami swo- ich badań (np. European Sport Management Quarterly, Journal of Sport Management, Sport Management Review, Sociology of Sport Journal i wiele innych). Badania często 6 dotowane są przez instytucje państwowe, które na ich podstawie tworzą strategie pod- noszenia poziomu zarządzania w