GDYBYM MI£OCI NIE MIA£ MI£OÆ LUDZKICH MASZYN 139 OSOBA I MI£OÆ FILOZOFIA CHRZECIJAÑSKA TOM 11, POZNAÑ 2014 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDZIA£ TEOLOGICZNY ANDRZEJ JASTRZÊBSKI Katolicki Uniwersytet Lubelski Bóg w personalizmie Bordena Parkera Bownea God in the Personalism of Borden Parker Bowne Prezentowany tekst przedstawia koncepcjê Boga w personalizmie Bordena Parkera Bownea. Filozofia ta stanowi niew¹tpliwie mniej znany wycinek histo- rii myli ludzkiej, niemniej jednak jest warta przedstawienia polskiemu czytelni- kowi. Bior¹c pod uwagê niewielk¹ znajomoæ tego myliciela w Polsce, przed przyst¹pieniem do zreferowania koncepcji Boga w ujêciu Bownea, przybli¿ymy najpierw w ogólnych zarysach ca³oæ jego filozofii, któr¹ sam okrela mianem personalizmu. Zabieg ten wydaje siê konieczny dla w³aciwego zrozumienia te- izmu filozofa amerykañskiego. W personalizmie Bownea Bóg jest zwornikiem ca³ej filozofii. Po pierwsze dlatego, ¿e Bowne sam by³ praktykuj¹cym chrzecijaninem i uprawianie filozo- fii w swych za³o¿eniach ateistycznej by³o w jego przypadku nie do pomylenia; po drugie dlatego, ¿e Osoba Boga sta³a siê dla filozofa amerykañskiego wzorem rozumienia osoby w ogóle, natomiast istnienie osobowego Boga podstawowym aksjomatem jego personalizmu. Dzie³o Bownea pt. Theism to klasyczny przy- k³ad ewolucji myli dotycz¹cej tego zagadnienia w Stanach Zjednoczonych u schy³ku XIX wieku. Personalizm Bownea jest przyk³adem tego, jak z przekonaniem mo¿na ra- cjonalnie broniæ stanowiska teistycznego przeciwko ateizmowi w okresie, gdy modernizm chcia³ umniejszyæ racjonalne oparcie dla wiary chrzecijañskiej, szu- kaj¹c go raczej na pozycjach fideistycznych1. Bóg jest okrelany przez Bownea w wielu terminach i stanowi to niew¹tpli- wie o oryginalnoci tego autora. Okrelenia te pozwalaj¹ na uzyskanie pewnych odcieni znaczeniowych, daj¹cych lepszy wgl¹d w bogactwo jego ujêæ. U filozo- 1 Por.: L. Farré, Personalistic Idealism of Bowne, The Personalist XXX (1949), s. 53. 140 ANDRZEJ JASTRZÊBSKI fa amerykañskiego znajdujemy nastêpuj¹ce terminy okrelaj¹ce Boga: Absolut, Nieskoñczonoæ, Nieskoñczony, Najwy¿szy Umys³, Kosmiczny Umys³, Ko- smiczna Osoba, Najwy¿sza Osoba, Dzia³aj¹cy, Stwórca, Duch, Najwy¿sza Wola, ¯yj¹ca Wola, ¯yj¹ca Osoba, Osobowa Podstawa wiata. Jak wspominano wy¿ej, przedstawianie teizmu Bownea poprzedzimy ogól- n¹ charakterystyk¹ filozofii tego autora z uwzglêdnieniem jej kontekstu histo- rycznego oraz przyjmowanych za³o¿eñ natury ogólnej. Nastêpnie zreferujemy jego argumentacjê za istnieniem Boga oraz Jego specyficzn¹ rolê w wyk³adni rozumienia natury. G³ówn¹ czêæ wywodu stanowiæ bêdzie charakterystyka Boga jako Osoby w ujêciu Bownea. Analizy nasze zakoñczymy podsumowaniem zna- czenia koncepcji filozofa amerykañskiego w rozwoju personalizmu. I. CHARAKTER FILOZOFII BOWNEA Aby lepiej zrozumieæ charakterystykê Boga w personalizmie Bowne’a, po- damy najpierw kilka informacji wprowadzaj¹cych w ¿ycie i twórczoæ tego filo- zofa2. Bowne urodzi³ siê 14 stycznia 1847 roku w Leonardville (USA), a zmar³ 1 kwietnia 1910 roku w Bostonie. Jego wa¿niejsze publikacje to: Studies in Theism (1879), Metaphysics (1882), Principles of Ethics (1892), Theory of Thought and Knowledge (1897) oraz Personalism (1908)3. Jedn¹ z naczelnych tez filozofii Bownea, któr¹ okreli³ personalizmem, by³o twierdzenie, ¿e aby uzyskaæ adekwatne rozumienie rzeczywistoci, musimy odkryæ moc, która za ow¹ rzeczywistoci¹ stoi, oraz odpowiedzieæ na pytanie, dlaczego dzia³a w³anie w ten, a nie w inny sposób? Personalizm mia³ byæ dla Bownea antidotum na naturalizm rozumiany jako filozoficzna doktryna oraz na materializm rozumiany jako metoda naukowa, które stawa³y siê modne w jego czasach (koniec XIX w.). Bowne nie odrzuca³ nauk przyrodniczych jako takich ani nie negowa³ ich roli w poznawaniu rzeczywistoci. Nie dostrzega³ te¿ sprzecznoci miêdzy naukami szczegó³owymi a filozofi¹, poniewa¿ obie dziedzi- ny badañ mia³y siê w jego przekonaniu wzajemnie uzupe³niaæ. Personalizm Bowne’a ma korzenie w Augustyñsko-Kartezjañskiej afirmacji roli jani; Leibnizjañskim skoncentrowaniu siê na duchowej jednostkowoci oraz aktywnoci podmiotu; immaterializmie George’a Berkeleya (natura to jêzyk Boga); akcentowaniu przez Immanuela Kanta aktywnoci intelektu w procesie poznawczym oraz w¹tkach personalistycznych w myli Rudolfa H. Lotzego niemieckiego nauczyciela Bownea, twierdz¹cego, ¿e jañ lub osoba jest osta- 2 A. Jastrzêbski, Zarys personalistycznej metafizyki Bordena Parkera Bownea, Roczniki Fi- lozoficzne KUL 1(2008), s. 397-415. 3 Polskie t³umaczenie J. K³osa oraz B. Gacki: B.P. Bowne, Personalizm, Lublin 1994. BÓG W PERSONALIZMIE BORDENA PARKERA BOWNEA 141 teczn¹ kategori¹ empiryczn¹, t³umacz¹c¹ zarówno samo dowiadczenie, jak i ca³¹ naturê. Wa¿n¹ rzecz¹ dla zrozumienia filozofii Bownea jest te¿ dostrze¿enie jej kontekstu. Stanowi¹ go dowiadczenia ¿ywej jednostki ludzkiej: jej pragnienia, przekonania i charakter, a ostatecznie sama wiadomoæ ¿yj¹cego podmiotu4. Jedna z naczelnych tez metafizyki personalistycznej Bownea g³osi, ¿e kiedy obserwujemy wiat, dostrzegamy, i¿ jest on niesamowystarczalny i musi byæ odniesiony do zewnêtrznej przyczyny. Przyczyn¹ t¹ jest dla Bownea osobowy Bóg, stwarzaj¹cy wspólny wszystkim ludziom (osobom skoñczonym) wiat do- wiadczenia. Dziêki swej powszechnoci wiat ten jawi siê ludziom jako obiek- tywny. Personalizm Bownea jest form¹ idealizmu, utrzymuj¹c¹, ¿e duchowa osoba, a nie bezosobowa materia, jest ostatecznym wyt³umaczeniem rzeczywistoci. Rzeczywistoæ ta jest natury duchowej, inteligibilnej. Powy¿sze zdanie prowadzi Bownea do systemu wniosków buduj¹cych ca³ociow¹ wizjê metafizyki opart¹ na jednej zasadzie samowystarczalnoci osoby5. Jako punkt wyjcia jego filozofii mo¿na wskazaæ nastêpuj¹ce za³o¿enia-ak- sjomaty: Istnieje nie tylko podmiot myl¹cy, ale te¿ co wiêcej przynajmniej inne osoby. wiat stanowi wspólne dowiadczenie dla poznaj¹cych go osób. Nie wydaje siê, ¿eby wiat by³ tylko iluzj¹, subiektywnym podobieñstwem wra¿eñ. wiat jest niezale¿ny od skoñczonej myli i wiadomoci. wiat przyrody wraz ze sposobem, w jaki siê ukazuje: czasem i przestrze- ni¹, istnieje ostatecznie jako dzia³anie Boga6. Z punktu widzenia Bownea idealizm oznacza, ¿e istnienie materialnego wiata wynika z realizowania siê idei. Zrealizowana idea to taka, w której odnaj- dujemy wewnêtrzn¹ przyczynowoæ. Bowne nie przyjmowa³ idealizmu rozumia- nego jako zespó³ czystych idei, poza którymi nic nie ma. W tym sensie idealizm nie by³ terminem najszczêliwszym dla okrelenia jego filozofii. Rzecz ró¿ni siê 4 H.W. Schneider, Bownes Radical Empiricism, w: Representative Essays of Borden Parker Bowne, ed. W.E. Steinkraus, New York 1981, s. XII. 5 “The most distinctive form of personalism is not reached until personalism becomes a philo- sophical method as well as a body of conclusions. It is this that Bowne has given us, a systematic methodological personalism, in which the whole of metaphysics is organized around one central and all-illuminating principle – that of the self-sufficiency of personality” – A.C. Knudson, The Philosophy of Personalism, New York–Cincinnati–Chicago 1927, s. 87. 6 B.P. Bowne, Theism, New York 1902, s. 328-329; por.: B.P. Bowne, Philosophical Idealism, w: Representative Essays of Borden Parker Bowne, ed. W.E. Steinkraus, New York 1981, s. 9. 142 ANDRZEJ JASTRZÊBSKI od czystej idei w ten sposób, ¿e jest ona ide¹ powo³an¹ do istnienia przez jak¹ moc. Istnienie Woli i Mocy (Boga) u podstaw wiata staje siê naczelnym postu- latem personalizmu Bownea. Jedyn¹ metafizycznie realn¹ rzeczywistoci¹ s¹ dla filozofa amerykañskiego osoby, czyli janie7. Ich realnoæ nie zasadza siê na trwa³ej substancjalnoci, bê- d¹cej w klasycznym ujêciu podstaw¹ do zmiennych cech przypad³ociowych (suppositum), ale na wiadomym dowiadczeniu osoby. Bowne nazywa sw¹ dok- trynê jani empiryzmem, poniewa¿ jañ ujawnia siê zawsze w jakie formie do- wiadczenia. Dodaje do tego termin transcendentalny dlatego, ¿e jañ wymy- ka siê wszelkim kategoriom, choæ sama nadaje im sens. Kategorie takie jak: byt, przyczyna, dzia³anie, czas i przestrzeñ, zale¿¹ w swym rozumieniu od dowiad- czenia osoby. Osoba jest faktem podstawowym, który wyjania wszystkie kate- gorie, ale ¿adna z tych kategorii nie jest w stanie wyjaniæ jej samej8. Tak zarysowane fundamenty personalizmu Bowne’a przypominaj¹ co w ro- dzaju systemu aksjomatycznego. Podstawowym aksjomatem w tym systemie jest osoba, a dok³adniej osobowy Bóg, dziêki któremu mo¿na uzasadniæ istnienie ca³ej rzeczywistoci. Opieraj¹c siê na tym aksjomacie, Bowne buduje dalej swo- j¹ filozofiê i trzeba przyznaæ, ¿e czyni to doæ konsekwentnie. Filozof obiera drogê kartezjañskiego w¹tpienia, lecz jakby na skróty, tj. przyjmuje implicite ar- gumentacjê Kartezjusza, ale sam siê do niej wprost nie odwo³uje. Dochodzi za to do wniosku, a raczej postulatu, ¿e wiat materialny nie ma sam w sobie racji ist- nienia, a odnajduje j¹ dopiero w Najwy¿szym Bycie Osobowym9. II. ARGUMENTY ZA ISTNIENIEM BOGA Bowne by³ przekonany, i¿ mo¿liwoæ poznawania wiata daje mo¿liwoæ najmocniejszego uzasadnienia dla teizmu, nie twierdz¹c jednak, ¿e wiat ten jest poznawalny ca³kowicie przez skoñczony umys³. Nie uwa¿a³ przy tym, ¿e jaki- kolwiek dowód na istnienie Boga mo¿e byæ ostateczny i definitywny. Bowne widzia³ w wiecie wiêksz¹ iloæ znaków uporz¹dkowania i celowoci ni¿ w ludzkim dzia³aniu i st¹d by³o dla niego rzecz¹ rozs¹dn¹ przyjêcie istnienia Kosmicznego Umys³u jako ukrytego za naturalnymi procesami10. Co wiêcej, wiat jawi siê nam jako system powi¹zanych idei, których skoñczony umys³ nie jest