A U T O R Z Y Tematem pierwszego numeru Ełckiego Przeglądu Historyczne- Wydawany przez Muzeum Historyczne go są procesy modernizacji w Ełku i na Mazurach w XIX i XX w. w Ełku rocznik stawia sobie za cel przed- W regionie tym da się odnaleźć w skali mikro różnorodne aspek- stawianie różnorodnych zagadnień hi- Tomasz Andrukiewicz ty tego zjawiska, które szczególnie od momentu wybudowania storii Ełku i – w szerszym kontekście – linii kolejowej łączącej południowe Prusy Wschodnie z Królew- całych Mazur. Ze względu na specyfikę Kazimierz Bogusz cem (1863-1868) intensywnie kształtowało życie mieszkańców mazurskiego pogranicza kulturowego Hans-Jürgen Bömelburg regionu. Drugą falą modernizacyjnych przemian w Ełku i na pragniemy w poszczególnych numerach Mazurach była odbudowa po zniszczeniach I wojny światowej zachować wieloperspektywiczne i inter- Zbigniew Chojnowski i przemiany w tożsamości regionalnej zapoczątkowane tym wy- dyscyplinarne spojrzenie na podejmo- Ruth Leiserowitz darzeniem. Ogłoszony postanowieniem traktatu wersalskiego wane tematy, świadomie wychodząc po- i przeprowadzony 11 lipca 1920 r. plebiscyt na Warmii i Mazurach za tradycyjny, zdeterminowany najczę- Magdalena Kardach oznaczał eksplozję społeczną na niespotykaną dotychczas skalę ściej cezurami historii politycznej i naro- Kornelia Kończal i upodmiotowienie społeczności Mazurów i Warmiaków jako bez- dowej, warsztat badawczy historyka. Ełk pośrednich organizatorów całego ruchu regionalnego. Dojście i Mazury traktujemy przy tym z perspek- Adam Krzemiński do władzy nazistów w 1933 r. zapoczątkowało trzecią falę mo- tywy mikrohistorii jako swoiste laborato- Jerzy Marek Łapo dernizacji na Mazurach. Kolejna fala przemian modernizacyj- rium procesów, które w skali globalnej nych obejmuje odbudowę miasta ze zniszczeń po II wojnie świa- kształtowały rozwój społeczeństw euro- Stefan M. Marcinkiewicz towej oraz szczególny okres gierkowskiej prosperity w latach 70. pejskich w ostatnich dwóch wiekach, Hubert Orłowski XX w. Ostatnim wreszcie i niezakończonym jeszcze etapem mo- tj. nowoczesnych nacjonalizmów, indu- dernizacji miasta są zmiany wywołane wejściem Polski do Unii strializacji, modernizacji oraz ustrojów Grzegorz Podruczny Europejskiej i środkami przeznaczonymi na pomoc strukturalną totalitarnych. Andrzej Sakson nowym państwom członkowskim. Rafał Żytyniec MODERNIZACJA 1 MODERNIZACJA 2 MODERNIZACJA 3 EŁCKI PRZEGLĄD HISTORYCZNY Rocznik Muzeum Historycznego w Ełku Nr 1 | 2014-2015 Rada Naukowa: Członkowie krajowi: Prof. dr hab. Grzegorz Białuński, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM w Olsztynie Prof. dr hab. Jan Gancewski, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM w Olsztynie Ks. prof. dr hab. Andrzej Kopiczko, Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM w Olsztynie Tadeusz Mańczuk, Archiwum Państwowe w Suwałkach, Oddział w Ełku Prof. dr hab. Andrzej Sakson, Wydział Nauk Społecznych i Dziennikarstwa UAM w Poznaniu, Instytut Zachodni w Poznaniu Dr Janusz Trupinda, Muzeum Historii Miasta Gdańska Członkowie zagraniczni: Prof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg, Instytut Historii Uniwerstytetu w Gießen Doc. dr. Nijolė Strakauskaitė, Klaipėdos universiteto, Baltijos regiono istorijos ir archeologijos institutas Redakcja: Kazimierz Bogusz, Muzeum Historyczne w Ełku, redaktor naczelny Prof. dr. hab. Zbigniew Chojnowski, Instytut Filologii Polskiej, UWM w Olsztynie Dr Stefan Dyroff, Wydział Historii Uniwersytetu w Bernie Dr Stefan Marcinkiewicz, Wydział Socjologii, UWM w Olsztynie Janusz Pilecki – redaktor techniczny Dr Radosław Poniat, Instytut Historii, Uniwersytet w Białymstoku Dr Rafał Żytyniec, Muzeum Historyczne w Ełku, redaktor prowadzący Redakcja tekstów: Julita Kamionowska, Maryla Paturalska, Ewa Semenowicz Korekta: Rafał Żytyniec Projekt okładki, opracowanie graficzne: Janusz Pilecki Skład i łamanie: WZORCOWNIA Katarzyna Pilecka Adres redakcji: Muzeum Historyczne w Ełku, ul. Małeckich 3/2, 19-300 Ełk [email protected], www.mhe-elk.pl © Copyright by Muzeum Historyczne w Ełku | Ełk 2015 Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Czasopismo jest recenzowane. 4 Redakcja wdrożyła procedurę przeciwdziałania praktykom ghostwriting i guest authorship. Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną (referencyjną). Wydawca: Muzeum Historyczne w Ełku | ul. Małeckich 3/2, 19-300 Ełk ISSN 2392-3946 ISBN 978-83-63838-07-2 Nakład: 300 egz. Druk i oprawa: P.P.H. Remigraf Sp. z o.o. | Warszawa SPIS TREŚCI 7 EDITORIAL 11 MuzEuM HistoRyCznE w Ełku 13 Tomasz Andrukiewicz | kazimierz Bogusz Muzeum Historyczne w Ełku 22 Jerzy Marek łapo Ełckie muzeum regionalne (Heimatmuseum Lyck) w świetle periodyku „Unser Masuren-Land”. 39 Inspiracje (nie Tylko) metodologicznE CzylI jak pisać historię naszEgo regIonu? 41 Hans-Jürgen Bömelburg Nowoczesna historiografia Prus Wschodnich i Zachodnich jako wieloperspektywiczna historia regionu w Europie Środkowo- -Wschodniej. Niebezpieczeństwa i szanse w Europie narodów 57 Ełk – MAzuRy – ModernIzacja 59 Hubert orłowski „Na początku był las…?”. Wokół nierównoczesności, (post)kolonializmu i modernizacji Prus Wschodnich 66 grzegorz Podruczny Fortyfikacje Prus Wschodnich w XVIII wieku 84 zbigniew Chojnowski Mazurzy pruscy wobec modernizacji 95 Ruth leiserowitz Żydzi we wschodniopruskim miasteczku w XIX w. – czynnik modernizacji 110 Rafał Żytyniec „Mazurskie objawienie”. Ełk w III Rzeszy 147 Andrzej Sakson Mazurzy na terenie powiatów Ełk, Gołdap i Olecko w latach 1945-1950 161 Stefan Michał Marcinkiewicz 5 Od migracji do modernizacji. O przestrzeni społecznej powojennego Ełku 179 WspoMnienia 181 Rafał Żytyniec „Kiedy jestem na Mazurach, czuję się bardziej jak w domu, niż kiedy jestem w Bonn”. Wspomnienie o Klausie Skibowskim (1925-2013) 183 Rafał Żytyniec Nie tylko mazurskie lekcje niemieckiego. Siegfried Lenz in memoriam 185 Tomasz Andrukiewicz Przemówienie Prezydenta Miasta Ełku Tomasza Andrukiewicza w czasie uroczystości pogrzebowych Pana Siegfrieda Lenza 187 Adam krzemiński Nasze muzea stron rodzinnych 193 Recenzje, oMówienia, sprawozdAnia 195 kornelia kończal Aleje w krajobrazie 198 Stefan M. Marcinkiewicz Muzułmanie w Brandenburgii-Prusach 202 Magdalena kardach „Jeśli chcesz coś lepiej zrozumieć, to o tym przeczytaj”. Refleksje wokół I Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Wielokulturowy Świat Lenza. Historia – Współczesność – Interpretacje. 205 kRONIkA Muzeum Historycznego w Ełku 2012-2014 215 noTy o Autorach 218 WskAzówkI dla Autorów 6 E D I T O R I A L Muzeum Historyczne w Ełku oddaje do rąk Czytelników pierwszy numer „Ełckiego Przeglądu Historycznego”. Wydawany przez nas rocznik stawia sobie za cel przedsta- wianie różnorodnych zagadnień historii Ełku i – w szerszym kontekście – całych Mazur. Ze względu na specyfikę mazur- skiego pogranicza kulturowego pragniemy w poszczegól- nych numerach zachować wieloperspektywiczne i interdys- cyplinarne spojrzenie na podejmowane tematy, świadomie wychodząc poza tradycyjny, zdeterminowany najczęściej cezurami historii politycznej i narodowej, warsztat badaw- czy historyka. Oznacza to, że będziemy czerpać również z osiągnięć takich dziedzin humanistyki, jak: socjologia, lite- raturoznawstwo, kulturoznawstwo i antropologia historycz- na. Uważamy bowiem, że tylko w ten sposób możemy w od- powiedni sposób zmierzyć się ze skomplikowanymi i pozba- wionymi ciągłości dziejami Ełku i Mazur, które wielokrotnie w ostatnich dwóch wiekach stawały się areną konfrontacji polskiej i niemieckiej ideologii narodowej i wspierających je historiografii. Ełk i Mazury traktujemy przy tym z perspek- tywy mikrohistorii jako swoiste laboratorium procesów, któ- 7 re w skali globalnej kształtowały rozwój społeczeństw euro- pejskich w ostatnich dwóch wiekach, tj. nowoczesnych na- cjonalizmów, industrializacji, modernizacji oraz ustrojów to- talitarnych. Planujemy wydawanie numerów tematycznych, które będą uwzględniały zarówno problematykę historycz- ną, jak i tematy aktualne. Wydając nasze czasopismo, pra- gniemy tym samym zainicjować debatę na temat możliwo- ści pisania historii naszego regionu. Na pytanie, jak powin- na wyglądać metodologia nowoczesnej historiografii daw- nych Prus Wschodnich, próbuje udzielić odpowiedzi tekst Hansa Jürgena-Bömelburga z Uniwersytetu w Gießen. Editorial Częścią debaty na temat historii naszego regionu stało się również powołanie w 2012 r. do życia Muzeum Historycz- nego w Ełku. Znajdujące się ciągle jeszcze w fazie tworzenia Muzeum stoi przed zadaniem wypracowania swojego pro- filu, który z jednej strony uwzględni specyfikę historyczną miasta i regionu, z drugiej zaś stawi czoła wyzwaniom, które pojawiły się przed muzeami w XXI w. Powstaniu, misji i wi- zji Muzeum poświęcony jest tekst Tomasza Andrukiewicza i Kazimierza Bogusza. W kontekście tym ważny jest również artykuł archeologa Jerzego Marka Łapo, który na podstawie periodyku Unser Masuren-Land omawia działalność ełckiego muzeum regionalnego w latach trzydziestych XX w. Właściwym tematem wiodącym pierwszego numeru perio- dyku ełckiego Muzeum jest wątek modernizacji w Ełku i na Mazurach. Jeśli terminem „modernizacja” określimy proces zmierzający poprzez racjonalizację, indywidualizację, profesjo- nalizację życia ludzkiego ku coraz wyższej organizacji społeczno- -politycznej i cywilizacyjnej (Hubert Orłowski), to w Ełku i na Mazurach da się odnaleźć w skali mikro różnorodne aspekty tego zjawiska, które szczególnie od momentu wybudowania Kolei Wschodniej z Berlina do Królewca (1853) oraz linii kole- jowej łączącej południowe Prusy