Kerner-Żuralska, Maria Materiały do dziejów osadnictwa Pomezanii : (pow. kwidzyński, iławski oraz część grudziądzkiego) Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 150-167 1964 MATERIAŁY MARIA KERNER-ZURALSKA MATERIAŁY DO DZIEJÓW OSADNICTWA POMEZANII (pow. kwidzyński, iławski oraz część grudziądzkiego) CZĘŚĆ PIERWSZA 1. Ogólne wiadomości o Pomezanii Pomezania jest jednym z terytoriów plemiennych pruskich. Prusów zali­ czamy do grupy ludów bałtyckich. Pierwsze wiadomości historyczne o ludach bałtyckich pochodzą z IX i X wieku. Bałtowie zajmowali szeroki pas nad­ brzeżny Morza Bałtyckiego między Wisłą a Pejpusem, a więc obejmowali szczep Łotyszów, Litwinów i Prusów. Obszar zasiedlenia szczepu pruskiego rozpadał się (oprócz wyginionych Galindów) na dziewięć mniejszych dzielnic plemiennych. Jednym z tych właśnie terytoriów plemiennych była wspomniana Pomezania O. W edług G. Gerullisa, nazwa „Pomesania” pochodzi z pruskiego Pom e- dian i oznacza Podlasie 2). Natomiast M. R udnicki twierdzi, że nazwa ta jest pochodzenia lechickiego (polsko-pomorska)3). Kwestię tę zostawiono do rozstrzygnięcia językoznawcom. Zachodnią granicę Pomezanii w chwili przybycia Krzyżaków stanowiła Wisła i pasmo błot nadbrzeżnych4), a na północy granica biegła Nogatem do jeziora Drużno. Na południu natomiast granicę stanowiły puszcze nad Osą, Drwęcą i jeziorem Drwęskim. Znacznie więcej trudności sprawia ustalenie granicy wschodniej wymienionego plemienia, co do której zdania badaczy są różne. H. Ło w m iań ski ustala granicę na zachód od Passaluca (Pasłęk) i Zambrochu (Samrot — Zamrot), zostawiając obie miejscowości już w sąsied­ niej Pomezanii, mniej więcej linią przeprowadzoną między jeziorem Drużnem, a włością Raydez (Rudzienice)5). M. T o e p p e n. włącza do Pomezanii jeszcze ziemię nad jeziorem Bartążek, jako włość Beria6), ale H. Łowmiański odrzuca 4) H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, Wilno 1931, t. I, s. 148. 2) Ibid., s. 47; G. G e r u 11 i s, Die altpreussischen Ortsnamen gesammelt und sprachlich behandelt, B erlin — Leipzig 1922, s. 130. 3) M. Rudnicki, Recenzja pracy H. Buttkusa, Beiträge zur Land- schafts-und Siedlungsgeschichte des ehm. Bisthums Pomesanien, B erlin 1936, zamieszczona w „Slavia Occidentalis”, t. XVI, Poznań 1937, s. 132 i odpowiedź Buttkusa: Kritisches zu einer deutsch-polnischen Kontroverse über Pome­ sanien mit besonderer Berücksichtigung einiger Grenzkarten des Samuel v. Suchodoletz; Preussenland und deutscher Orden, Festschrift für Kurt For­ streuter, Würzburg 1958. Ostdeutsche Beiträge aus dem Göttinger Arbeitskreis, Bd. IX . 4) P etri de D usbur g Chronicon terrae Prussiae, ed. M. Toeppen [w:] Scriptores rerum Prussicarum, Bd. I, herausg. T. Hirsch, M. Toeppen, E. Strehlke, Leipzig 1861, s. 50—51; ’’Wisela est aqua... dividens Poloniam et Pomeraniam a Prussia ”, s) H. Ł o w. m i a ή s k і, op. cit., t. II, s. Д1. β) M. Toeppen, Historisch-Comparative Geographie vonPreussen, Gotha 1858, s. 11. 150 tę hipotezę, uważając, iż w źródłach, z których Toeppen korzystał zaszło prze­ kręcenie nazwy Geria na Beria. Wydaje się, że najtrafniejszą jest wypowiedź K . J . K au fm an na, iż Pomezanie zajmowali na wschodzie obszar między rzeką Wąską, jeziorem Drwęskim i częścią rzeki Drwęcy7). Ze względu na bliskie sąsiedztwo z Polską już od X wieku istniało oddziaływanie sąsiedniej, bliskiej. kultury polskiej. Uwydatniało się to w dużym stopniu w nazwach miejscowości. Niekiedy osadnicy polscy osiedlali się w Pomezanii, a Prusacy przechodzili na lewy brzeg Wisły — na Pomorze. Jednakże o wystąpieniach Prusów przeciwko Polsce nie słychać. Dopiero z chwilą załamania się jedności państwa polskiego Prusowie przeszli do ofen­ sywy. Coraz to częściej powtarzały się napady na ziemie polskie — Mazowsze i ziemię chełmińską. W obronie przed tymi pogańskimi najazdami sprowadził Konrad Mazowiecki Zakon N. Marii Panny, dając mu w użytkowanie ziemię chełmińską i michałowską. Krzyżacy od 1230 r. szybko ugruntowali panowanie nad Wisłą, zbudowali zamki w Chełmnie i Toruniu i rozpoczęli planowy pod­ bój Prus. Pierwszym plemieniem pruskim, przeciwko któremu rozpoczęli wal­ kę, byli Pomezanie. Już w latach 1233—1236 zbudowali twierdzę Kwidzyn na ziemi pomezańskiej, a niedługo potem, pomimo krwawych powstań, podbili całe plemię. 2. Krajobraz Pomezanii Nauka starała się również zwrócić uwagę na krajobraz Prus. Dawniej stwierdzano, iż ziemie zamieszkane przez Eałtów. to puszcze nie przebyte, z licznymi moczarami i bagnami, to tereny, na których żyło mnóstwo dzikich zwierząt. I późniejsza nauka nasza nie odmawiała tym terenom bogatej szaty leśnej, bogatego stanu wód, ale wysuwała śmiałe twierdzenie, iż człowiek pierwotny toczył już walkę z puszczą, a karczując las zwiększał swój areał uprawny. Natomiast niektórzy uczeni niemieccy odmawiali Prusom umiejęt­ ności karczowania lasu. Tego zdania był też badacz rozwoju zalesienia Prus W schodnich O. Schlüter, który na poparcie swego twierdzenia przytoczył słowa biskupa warmińskiego Henryka II w przywileju lokacyjnym wsi Gron- kow o z 1330 r.: „...quod 7iobśs et mense nostre episcopali de campo Grunen- berg sito prope civitatem nostram Brunsberg per inhabitacionem Pruthe- norum inibi modica et nulla reputatione digna utilitas perveniret...” e). Inny zaś pogląd wysunął surowy krytyk Schlütera H. Mortensen, który uważał za możliwe, że naród (Prusowie) znajdujący się na nader niskim poziomie kul­ tury, zamieszkujący setki lat tę samą ziemię, stopniowo wypierał las, otacza­ jący osiedla9). Śmiałą tezę, że Prusowie karczowali lasy, bo niekiedy nawet z karczunkiem się „napraszali”, postawił H. Łowmiański, przytaczając na do­ wód tego słowa nadania z 1300 r. landmistrza pruskiego Ludwika de Schipfe Prusowi Nautinge gruntu ad tres uncos de silva Werzo, quod extirpate p ro p o n it10). Niekiedy miały miejsce zjawiska odwrotne. Obszary zaludnione na skutek wojen pustoszały. Ludność została wymordowana, uprowadzona lub sama Ό K . J. K aufm ann, Geschichte des Kreises Rosenberg, R osen berg 1927, Bd. I, s. 38.. 8) H. Łowmiański, op. cit., t. I, s. 20; O. Schlüter, W ald, S u m p f und Siedlungsland in Altpreussen vor der Ordenszeit, H alle a. d. S a a le 1921 s. 21, 57. n) M. Mortensen, Schlüters Karte der Walduerteilung in Altpreussen vor der Ordenszeit, P ru ssia 1923, H. 24, s. 94. I0) H. Łowmiański, op. cit., t. I, s. 21. 151 opuszczała swe siedziby, co sprzyjało rozwojowi lasu. Wypadków takich w Pru­ sach nie było jednak dużo. Znaczenie lasu było doniosłe, służył on jako pastwisko dla koni i trzody, a ponadto dostarczał cenny surowiec, jakim było drzewo (budulec, wyrób na­ rzędzi, .opał). Zajęciem człowieka pierwotnego było obok rolnictwa, rybołów­ stwo, myślistwo i bartnictwo. To też ludność skupiała się głównie nad rzekami (Wisła) i jeziorami (jez. Jeziorak, Dzierzgoń) i na skrajach lasu. W czasach historycznych wytwarzał się już typ osadnika-rolnika. Należy tu zaznaczyć, że osiedla zachodniopruskie nie były rozłożone równomiernie wśród puszcz, lecz łączyły się w grupy pasm otoczone pustkowiem. W Pomezanii skupiska takie występowały wzdłuż Wisły, Nogatu i nad jeziorem Drużnem. 3. Ź ródła i literatu ra Ważnym źródłem dla niniejszych badań jest obecny wygląd środowiska geograficznego, gdyż należy przypuszczać, że jest ono pozostałością dawnego wyglądu. Tam np., gdzie obecnie znajdujemy lasy, istniały one najprawdo­ podobniej i dawniej, z tym że zmieniły one nieco swoje granice, tzn. skur­ czyły się. Przyrost lasu natomiast, jest zapewne na tych obszarach bardzo niew ielki. Stąd też wielką pomocą w moich badaniach były materiały kartograficzne. Mapa niemiecka 1:100 000 przedstawiająca obecny stan zalesienia, atlas Sch röttera z lasami XVHI-wiecznymi i atlas M. Toeppena, podający granice plemion pruskich (granica Pomezanii jest tu niezupełnie wytyczona) u). Toeppen podaje także granice włości „Resia”, które po zbadaniu zalesienia i osadnictwa zostały skorygowane. Dla zbadania warunków geologicznych (zandry) posługiwano się mapą geologiczną R. G a 1 o n a. Dla ustalenia osadnictwa potrzebne były dane historyczne. Ze źródeł należy wymienić przede wszystkim Preussisches Urkundenbuch 12) i Urkundenbuch des Bistums Pomesanien H. C ra m e ra 13). Na podstawie ostatniego odtwo­ rzono częściowo osadnictwo powiatu kwidzyńskiego. Bardzo obfite są również opracowania, które stanowiły wielką pomoc w badaniach. Przede wszystkim wykorzystano prace A. S e m r a u a M), dla odtworzenia osadnictwa wschodniej i północnej części Pomezanii, tzn. powia­ n) K arte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litauen und West-Preussen n ebst dem Netzdistrict auf genommen unter Leistung der Königl. Preuss. Staats Ministers Freyherrn von Schrott er in den Jahren von 1796—1802; M. Toeppen, Atlas zur Historisch-Comparative Geographie von Preussen, Gotha 1958. 12) Preussisches UfkundenbiLch, Bd. I—III, wyd. R. P h і 1 i p p i, C. P. W o e 1- k y , A. Seraphim, M. Hein, E. M a s c h k e, H. Toeppen, K ön igsberg — M arburg 1882—1958 (cyt. PU B). 13) Urkudenbuch zur Geschichte des vormaligen Bisthums Pomesanien, herausg. H. Cramer, Zeitschrift des historischen Vereins für den Regierungs­ bezirk M arienw erder (cyt. ZHVRM), 15—18, M arienw erder 1887— 1888 (cyt. UBP). 14) A. S e m г а i i Die Orte und- Fluren im- ehemaligen Kammeramt Morein (Komturei Christburg), Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 1930, H. 38: t e n ż e, Die Orte und Fluren im ehm. Gebiet Stuhm und Waldamt BÖhnhof (Komturei Marienburg), tam że, 1928, H. 36; tenże, Die Siedlungen im Kammeramt Fischay (Komturei Christburg), tam