Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Masterproef Geschiedenis ‘De bulderlach van het halfrond’ Vlaamse parlementaire humor in historisch perspectief. Bieke Nouws Promotor: Prof. Dr. Marnix Beyen Universiteit Antwerpen Academiejaar 2014-2015 ‘De bulderlach van het halfrond’ Veel mensen hebben rechtstreeks of onrechtstreeks bijgedragen aan deze masterproef, maar twee personen wil ik in het bijzonder bedanken: mijn promotor, Marnix Beyen, om mij steeds met raad en daad bij te staan, en mijn moeder, Wendy Jaspers, om mijn klaagzangen te aanhoren en de eerste zorgen toe te dienen aan twintig pagina’s van ongeraffineerde volzinnen. Zonder hen was deze thesis een grap. ‘De bulderlach van het halfrond’ Vlaamse parlementaire humor in historisch perspectief Het zittingsjaar 2011-2012 begon voor het Vlaams Parlement met enige opschudding. Een anonieme Vlaamse minister had de pers ingelicht over toelagen die de regering wilde goed- keuren voor de bouw van een saunacomplex en megamanege. Volgens Lode Vereeck waren dit “bezwaarlijk strategische sectoren [te] noemen”1. De fractievoorzitter van oppositiepartij LDD stond erom bekend vaak humor te gebruiken bij zijn interpellaties en liet ook deze gelegenheid niet voorbijgaan om zich van zijn meest komische kant te tonen. In een geveinsde poging de minister-president te helpen bij het vinden van de ‘klikspaan’, haalde hij op het spreekgestoelte een kartonnen bord boven met een foto van de regering en begon met het elimineren van de ‘verdachten’. Minister Lieten kon het niet geweest zijn, want “dan hadden we die informatie al lang [per ongeluk] in onze mailbox gekregen”2. Ook Muyters mocht weggestreept worden, want “de cijfers die in de krant stonden, bleken correct”3. Hilde Crevits zou te druk bezig geweest zijn met het doven van de lichten langs de autosnelweg. Pascal Smet had vast zitten schrijven aan zijn boek over de aftakeling van Brussel sinds hij er geen minister meer was. En zo ging het maar door, tot heel het parlement in een staat van uit- gelatenheid gedompeld was en zelfs de beschimpte regeringsleden het schouwspel schok- schouderend waarnamen, de armen gekruist, achteroverleunend in hun zetel. Het spelletje Cluedo leverde Vereeck behoorlijk wat media-aandacht op. De Vlaamse openbare radio-omroep Radio 1 opende zelfs een debat met zijn luisteraars over de wenselijk- heid van humor in het parlement. De reacties waren verdeeld en geven een bijzonder interessante blik op de populaire perceptie van politiek en parlement. Sommigen vonden het “geweldig”, “een aanwinst voor het Vlaams Parlement” of alleszins “geen probleem”. “Een beetje relativisme kan geen kwaad”, vond luisteraar T. Anderen waren echter minder enthou- siast: “Het land zit in een zware crisis en die pipo’s maken er daar een lachertje van”, schreef iemand, “Heeft die man geen plichtsbesef?”. Erg cynisch was ook de opmerking “Dat parlement stelt niks voor, het is op zichzelf al een grote klucht, dat zijn gewoon weer een bende minder werklozen, maar deze worden wel heel goed betaald om kluchten te vertellen”. Of nog: “Het probleem met de discussies zoals we ze tegenwoordig vaker zien, is dat alles sexy moet worden ingepakt. Ik heb steeds vaker de indruk dat er meer werd nagedacht over de manier van brengen, dan over de inhoud”4. Blijkbaar was het parlement voor sommigen echt 1 Handelingen van het Vlaams Parlement, 28/09/2011, vergadering 3, pagina 11. 2 Verwijzing naar een pijnlijke affaire met een verkeerd geadresseerde mail van de minister. 3 Verwijzing naar een notoire rekenfout van de minister. 4 Radio 1, “Meer humor nodig in de politiek?”. 1 ‘De bulderlach van het halfrond’ geen plaats om lol te trappen en leeft bovendien de idee dat het er vroeger in de politiek serieuzer en daarom beter aan toeging. Maar is dat wel zo? Hoe typisch eigentijds zijn de grappen en grollen van de Vlaamse parlementsleden? Het fenomeen humor is zo grillig dat het zich nauwelijks laat vatten. Sinds millennia is de mens gefascineerd door zijn eigen gelach en de oorzaken ervan. De ideeën van Plato en Aristoteles zetten de toon, gevolgd door die van Romeinse oratoren als Caesar en Cicero. Naar deze antieke geschriften werd teruggegrepen door fysiologen en filosofen vanaf de zestiende en zeventiende eeuw, gevolgd door een grote psychologische en sociologische belangstelling voor het onderwerp in de achttiende en negentiende. Sindsdien heeft humor een immense literaire productie op gang gebracht bij linguïsten, sociologen, literatuurwetenschap- pers, antropologen en, recenter, historici5. “Le problème du rire est attrayant, auquel tout le monde a quelque peu pensé”, noteerde de gerenommeerde Belgische filosoof Eugène Dupréel in 1928, maar “ce problème, s’il est facile à traiter, est difficile à résoudre”6. De disciplinaire kruisbestuiving heeft dan ook nog geen eenduidig slotakkoord opge- leverd, maar wel een waaier aan verklaringen, heden doorgaans opgedeeld in drie denktrants. De superiority, incongruency en relief theory verklaren het lachwekkend effect van komische uitspraken en momenten respectievelijk vanuit een plots gevoel iemand te overtreffen, getuige te zijn van een abnormaliteit of verlost te worden van een opgebouwde spanning7. Weinig auteurs beweren evenwel alle geestigheden te kunnen duiden vanuit één van deze theorieën. Freud zag bijvoorbeeld een rol weggelegd voor zowel het superioriteitsaspect als de incon- gruentie en de psychische verademing 8 . Idem voor Charles Schutz, die beschouwd kan worden als de vader van de politiek-historische humorstudies. Ook diens overtuigende toelichting van het komisch succes van onder meer Aristophanes en Abraham Lincoln bevat de drie elementen. Aangezien niet helemaal duidelijk is waarom we lachen, ontbreekt een sluitende definitie op basis waarvan we humoristische opmerkingen van niet-humoristische kunnen onderscheiden. Voor het huidige onderzoek naar humor in het Vlaams Parlement zijn echter slechts die momenten in aanmerking genomen die (de) parlementairen aan het lachen brach- ten en met ‘gelach’ worden aangeduid in de verslagen van de plenaire vergaderingen. Dat is 5 CORBEILL, Controlling laughter, 11; VERBERCKMOES, Schertsen, schimpen en schateren, 53+57+63; BREMMER en ROODENBURG, “Inleiding: humor en de geschiedenis”, 6. 6 DUPREEL, “Le Problème sociologique du rire”, 213 7 De superioriteitstheorie gaat terug op Plato en Aristoteles, werd gecanoniseerd door Hobbes en recent verdedigd door met name Charles Gruner. Incongruentie speelde een grote rol in de verklaringen van Cicero, Vives en recenter bij Michael Bakhtin en John Morreal. De relief theory komt zelden voor op zichzelf. Zie o.a. MORREAL, “Humour and the conduct of Politics”, 67. 8 SCHUTZ, Political humor, 27+31. 2 ‘De bulderlach van het halfrond’ enigszins beperkend, maar doet de noodzaak vervallen aan een selectiecriterium. De toehoor- ders beslissen immers door te lachen wat grappig is. Humor laat zich overigens niet alleen moeilijk definiëren, er is ook geen waterdichte typologie van te maken. Categorieën als ironie of sarcasme zijn erg ambigu en kunnen grappen nooit netjes indelen, aangezien deze oneindig pluriform zijn en hun komische lading vaak ontlenen aan de context, meer dan aan een bepaalde zinsbouw of woordkeuze. De grote grijze zones die humor omringen, compromitte- ren bij voorbaat alle kwantitatieve beweringen die erover gedaan kunnen worden. Toch zijn veel onderzoekers, mezelf inbegrepen, te nieuwsgierig naar systematisch gebruik van humor door bepaalde groepen of personen om zich hierdoor te laten afschrikken. Deze uiteenzetting wortelt dan ook in een database van lachwekkende uitspraken, met onder andere indicaties van soort en intentie, die alleszins een idee geeft van hun representativiteit. Historici van parlementaire geschiedenis lieten zich al vaker verleiden door vermeldingen van ‘gelach’ of sappige indicaties als ‘rires ironiques à droite’ en ‘hilarité générale et prolongée’ in de verslagen van diverse parlementen. Eén van de eersten die er zijn oog op liet vallen was Antoine de Baecque. Hij veegde de illusie van tafel van een immer serene Franse Constituan- te9. Vooral de monarchistische congresleden bleken bewust humor te gebruiken tegen hun republikeinse collega’s. Marnix Beyen, die de Assemblée Nationale van een eeuw later onder de loep nam, vond daarin andermaal bij conservatieve politici een groot enthousiasme voor humor als kritische spiegel, die ze de republikeinen voorhielden10. Philip Waller bracht als eerste de laughter in het Britse Lagerhuis in kaart, dat duidelijk onderhevig was aan culturele en politiek-strategische veranderingen in Victoriaans Engeland11. Joseph Meisel verdiepte zich in het steekspel tussen Palmerston en Disraeli: een duel, uitgevochten met negentiende- eeuwse, civiele wapens, waaronder humor12. En Mark Rolfe merkte op dat de alomtegen- woordigheid van politieke humor in Groot-Brittannië en Australië niet strookt met Habermas’ plaatje van een rationele public sphere13. Momenteel zijn de parlementaire humorstudies evenwel voornamelijk aan het door- breken in de linguïstiek. Dankzij de voortrekkersrol van Villy Tsakona en Diana Elena Popa genieten met name de huidige Oost-Europese parlementen sinds enkele jaren behoorlijk wat aandacht14. De implosie van de Sovjet-Unie, waarin nauwelijks ruimte was voor parlementai- 9 DE BAECQUE, “Parlementaire hilariteit in de Assemblée Nationale”, 214-237. 10 BEYEN, “De eerbiedwaardige onderbrekers”, 235-272. 11 WALLER, “Laughter in the House”, 4-37. 12 MEISEL, “Humour and Insult in the House of Commons”, 228-245. 13 ROLFE, “The pleasures