T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA DOĞU CEPHESİ HAREKÂTI -1935 Yılında Harp Akademisinde Verilen Konferanslar- MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK Yayına Hazırlayanlar Dr. Öğ. Alb. Ahmet TETİK Uzm. Sema KİPER Uzm. Ayşe SEVEN Uzm. Y. Serdar DEMİRTAŞ Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları ANKARA GENELKURMAY BASIM EVİ 2005 ISBN: 975-409-323-7 YAYIN KURULU BAŞKANI Dr. Hv. Plt. Korg. Erdoğan KARAKUŞ YAYIM SORUMLUSU Dr. Dz. Kd. Alb. S. Ömer ERENOĞLU YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Öğ. Alb. Ahmet TETİK Uzm. Sema KİPER Uzm. Ayşe SEVEN Uzm. Y. Serdar DEMİRTAŞ DÜZELTİ Uzm. Yasemin TAŞCI SUNUŞ Mareşal Fevzi Çakmak, Türk ordusunun uzun yıllar Genelkurmay Başkanlığını yapmış bir büyük komutan. XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti çözülürken Balkanlar’dan Sarıkamış’a, Filistin’e kadar uzanan cephelerde bizzat görev yapmış bir komutan... Türkiye Cumhuriyeti doğarken de ATATÜRK’ün yakın silâh arkadaşı. Mareşal Fevzi Çakmak aydın bir asker. Düşünce ve deneyimlerini paylaşan kimliğiyle, gelecek kuşaklara bunları aktarmayı görev kabul eden yapısıyla, tanık olduğu savaşları kaleme almıştır. Olayların içinde yaşamak ve daha sonra bu yaşananları eleştirel yaklaşımla değerlendirebilmek oldukça zordur. Ancak Mareşal Fevzi Çakmak bu zoru başarmış asker şahsiyetlerdendir. Onun, Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi harekâtına ilişkin eseri bunun somut bir örneğidir. Sarıkamış Harekâtı’nın üzerinde çok durulmasına karşılık, bütün olarak Doğu Cephesi harekâtı hakkındaki araştırmaların yeterli olduğunu söylemek güçtür. Yayımlanmış anı kitaplarında ise konunun etraflıca yer almamasını olağan karşılamak gerekir. Anılardaki kişisellik de göz önüne alındığında, soruna bütün olarak yaklaşılmadığı bir gerçeklik şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Arka plânda kalmış bu cephe, savaşın geneli içinde oldukça önemli bir konuma sahiptir. Konunun uzmanlarının dışında, büyük bir kitle bu cephe hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. İşte bu noktada, Mareşal Fevzi Çakmak’ın “Birinci Dünya Harbi’nde Doğu Cephesi Harekâtı” adlı eserinin okuyucuyla buluşturulması bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır. Gnkur. ATASE ve Dent. Başkanlığı üstlenmiş olduğu görevler kapsamında, Türk harp tarihinin bu kaynak eserini yayımlayarak önemli bir boşluğu doldurmuş olacaktır. Erdoğan KARAKUŞ Dr. Hava Korgeneral ATASE ve Dent. Başkanı İÇİNDEKİLER SUNUŞ İÇİNDEKİLER ........................................................................................ III MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK VE DOĞU CEPHESİ ................................ XIII BİRİNCİ KONFERANS Harp Harekâtı Tasarıları ........................................................................ 5 Birinci Dünya Harbi’nde İlk Plânımız - 20 Ağustos 1914 ....................... 8 Birinci Plânda Yapılan Değişiklik ........................................................... 11 Hafız Hakkı Paşanın Birinci Plânı - 4 Eylül 1924 ................................... 14 Askerî Kurallara Aykırı Taraflar ............................................................. 15 Hafız Hakkı Paşanın İkinci Plânı - 21 Ekim 1914 .................................. 16 Muharebenin Başlangıcı ........................................................................ 18 10 ncu Kolordunun Sevki ...................................................................... 18 Rusların Harekât Plânı .......................................................................... 19 Plânların Karşılaştırılması ...................................................................... 20 Harbe Girmemizin Doğurduğu Sonuçlar ............................................... 21 İKİNCİ KONFERANS Rus Ordusunun Yığınağı ....................................................................... 25 3 ncü Ordunun Durumu ......................................................................... 26 3 ncü Ordunun Yığınağı ........................................................................ 26 3 ncü Ordu Komutanının Durumu Değerlendirmesi .............................. 28 Rusların Plânı ........................................................................................ 28 Rusların Taarruzu .................................................................................. 30 Köprüköy Muharebesi ............................................................................ 32 Azap Muharebesi (14-18 Kasım 1914) .................................................. 36 Değerlendirme ....................................................................................... 39 Batum - Artvin Harekâtı ......................................................................... 40 Tutak Muharebesi ................................................................................. 41 Azerbaycan - Van Tarafındaki Harekât ................................................. 42 Revandiz - Tebriz Tarafındaki Harekât ................................................. 43 III Sarıkamış Harekâtı ................................................................................ 44 Harekât Nasıl Yapıldı? ........................................................................... 48 Sarıkamış Muharebesi ........................................................................... 49 Ardahan’ın Ele Geçirilmesi .................................................................... 58 Ardahan’ın Düşmesi .............................................................................. 63 Yenilginin Sebepleri Nedir? ................................................................... 65 Karadeniz Sahilindeki Faaliyet .............................................................. 66 Ağrı Yönündeki Harekât ........................................................................ 67 Nikolski’nin Değerlendirmeleri ............................................................... 69 Maslofski’nin Değerlendirmeleri ............................................................. 70 Sarıkamış Muharebesi Nasıl Yapılmalıydı? .......................................... 71 ÜÇÜNCÜ KONFERANS Sahil ve Artvin Harekâtı ......................................................................... 80 Rus Plânı ............................................................................................... 82 Türk Plânı .............................................................................................. 84 İran Harekâtı .......................................................................................... 85 Birinci Tortum Muharebesi ..................................................................... 86 5 Mayıs -22 Nisan 1915 Rusların Sivrigedik Taarruzu .......................... 86 Van’da Ermeni Ayaklanması ve Rus Taarruzu ...................................... 88 Malazgirt’in Zaptı ................................................................................... 89 Dilman Muharebesi ................................................................................ 89 Yarbay Halil Nasıl Hareket Etmeliydi? ................................................... 90 1 nci Sefer Kuvvetinin Bitlis’e Geri Çekilmesi ........................................ 90 Rusların Azerbaycan Gösterisi .............................................................. 91 Türk Plânı .............................................................................................. 91 İkinci Tortum Muharebesi - 10 Haziran 1915 ........................................ 92 Malazgirt Muharebesi - 11 Temmuz 1915 ............................................ 96 Abdülkerim Paşanın Hücumu - 22 Temmuz 1915 ................................ 97 Değerlendirme ....................................................................................... 99 Bizim Tarafta Takip Nasıl Oldu ve Karşılığında Nasıl Darbe Yedik? ..... 99 IV Takip ...................................................................................................... 100 Bu Takip Sonucunda Biz Ne Yapmalıydık? ........................................... 100 Yudenich’in Plânı ................................................................................... 101 Kılıçgedik Muharebesi ........................................................................... 101 Burada Nasıl Hareket Edilmeliydi? ........................................................ 103 DÖRDÜNCÜ KONFERANS 1915 Yılı Sonunda Genel Durum ........................................................... 107 İran’ın Durumu ....................................................................................... 108 Rus Ordusunun Durumu ........................................................................ 109 Ruslar İran’da Taarruza Geçiyor ........................................................... 109 Grandük’ün Plânı .................................................................................. 110 Enver Paşa Şöyle Düşünüyordu ........................................................... 112 Çanakkale Muharebesi’nden Sonra Kuvvetlerimiz Nasıl Kullanılmalıydı? ..................................................................................... 112 Böyle Bir Kesin Sonucu Yerinde Kullanmadıktan Sonra Nerede Kullanalım? ............................................................................................ 113 Azap Yarması ........................................................................................ 115 Cepheyi Nasıl Tutmalıydık? .................................................................. 118 Erzurum’a Taarruz Kararı ...................................................................... 119 Rusların Erzurum’a Taarruzu ................................................................