Społeczność kaszubska w procesie przemian Zespoły senackie, zeszyt 12/2012 KULTURA ● TOŻSAMOŚĆ ● JĘZYK Kancelaria Senatu Zespoły senackie, zeszyt 12/2012 Piotr Ostrowski Społeczność kaszubska w procesie przemian KULTURA•TOŻSAMOŚĆ•JĘZYK Redaktorzy tomu: Kazimierz Kleina, Cezary Obracht-Prondzyński Kancelaria Senatu Redakcja: Kazimierz Kleina Cezary Obracht-Prondzyński Projekt okładki: Krzysztof Korneluk Redakcja techniczna: Sebastian Wiśniewski Autorzy zdjęć: P. Ostrowski W. Bobrowski K. Kleina K. Klawiter Senat RP Przedruk materiałów Kancelarii Senatu w całości lub części możliwy jest wy- łącznie za zgodą Kancelarii Senatu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem źródła. Zeszyt 12/2012 Numer zamknięto: Maj 2012 roku. Biuro Informatyki Dział Edycji i Poligrafii Warszawa 2012 r. Nakład 400 egz. SpiS treści Cezary ObraCht-PrOndzyński Kim są Kaszubi– pytania dawne, odpowiedzi współczesne ..............................9 Dylematy związane z kaszubską tożsamością.............19 Kultura kaszubska współcześnie . 39 Jerzy treder, Cezary ObraCht-PrOndzyński Literatura kaszubska – jej fenomen, historia i społeczne znaczenie .........................69 Uwagi wstępne .....................................69 Początki piśmiennictwa ..............................70 Prekursorzy piśmiennictwa: Florian Ceynowa i Hieronim Derdowski . 72 Młodokaszubi i Bernard Sychta........................76 Zrzeszeńcy i ich naśladowcy . 78 Jan Trepczyk, nauczyciel, publicysta, poeta, kompozytor i zasłużony działacz kaszubski. .82 Różnorodność życia literackiego w okresie międzywojennym...........................86 Życie literackie i nowe zjawiska literackie po II wojnie światowej ...............................88 Zróżnicowanie geograficzne i ideowe środowiska literackiego na Kaszubach ...........92 Oralność – piśmienność – Internet, czyli nieco o antropologii literatury kaszubskiej ...........98 Cezary ObraCht-PrOndzyński, Łukasz GrzędziCki Społeczność kaszubska wobec Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. ............................105 KASZUBSKA SIŁA W PARLAMENCIE . 135 kazimierz kleina Kaszubska siła w parlamencie ........................137 Oświadczenia......................................142 Sprawozdanie z działalności kaszubskiego zespołu parlamentarnego w latach 2008 – 2010 r...............................149 kazimierz kleina, krzysztOf kOrda Lech Bądkowski Stolem Kaszubski, Autorytet Solidarności . 160 REFLEKSJE KASZUBSKIE . 179 edmund Wnuk-liPiński Refleksje kaszubskie ................................181 krzysztOf PiesieWiCz Magiczne miejsce - magiczny czas.....................188 ks. PrOf. henryk skOrowski Niektóre aspekty etosu kaszubów .....................195 1. Postawa wiary ...................................195 2. Postawa patriotyzmu . .196 3. Postawa sprawiedliwości . 198 4. Postawa miłości . .198 5. Postawa solidarności . .199 KASZUBY OD KUCHNI.............................203 Pyszna kaszubska kuchnia ...........................208 Kolorowe kaszubskie stroje ..........................217 Niezwykłe rzemiosło i sztuka . 219 Zwyczaje, tradycje i obrzędy . .223 Jeśli jest język, jest też literatura.......................231 Kazimierz Kleina Cezary Obracht-Prondzyński Wstęp Społeczność kaszubska przeżywa w ostatnich latach wyraźne oży- wienie, które przejawia się m.in. w aktywności Zrzeszenia Kaszubsko- -Pomorskiego i innych organizacji. Ten swoisty kaszubski renesans, nazywany przez publicystów etnicznym przebudzeniem Kaszubów, wyraża się także w podejmowaniu wielu ambitnych inicjatyw kultural- nych, gospodarczych, społecznych, czy edukacyjnych. Świadectwem tego odrodzenia jest również obecność kaszubszczyzny w mediach czy w liturgii Kościoła. Aspiracje i aktywność Kaszubów przejawiają się także w życiu po- litycznym. Przez lata podwójnie upodmiotowieni - etnicznie i obywa- telsko, dzisiaj prężnie działają w samorządach lokalnych i regionalnych, ale także w ogólnokrajowej, a nawet europejskiej polityce. Od począt- ku III Rzeczpospolitej obecni są w polskim parlamencie. Wyrazem tej działalności było powołanie pierwszego w historii Sejmu i Senatu Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego, który poprzez różnorodne inicjatywy prezentuje i popularyzuje dorobek społeczności kaszub- skiej, reprezentuje jej interesy na forum parlamentu, ale też wnosi do niego styl działania Kaszubów oraz najważniejsze elementy ich mental- ności: skłonność do kompromisu, szukanie porozumienia oraz zwra- canie uwagi na interes ogółu, zgodnie zresztą z zasadami wywiedzio- nymi z pomorskiej myśli politycznej, której najpełniejszą wykładnię dał przed laty wychowawca kilku pokoleń działaczy kaszubskich Lech Bądkowski. I zgodnie z zasadą wyrażoną na sztandarze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego: Zrzeszonëch naju nicht nie złômie (Zrzeszonych nikt nie złamie). Niniejsza książką jest kolejną inicjatywą Kaszubskiego Zespołu Parla- mentarnego. Celem publikacji było zebranie i usystematyzowanie naj- ważniejszych informacji o Kaszubach, ich kulturze, literaturze, tożsamo- ści, o miejscu i roli Kaszubów w życiu publicznym, ich sytuacji prawnej w kontekście ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. Wiele bowiem udało się już osiągnąć, ale ciągle są jeszcze problemy i wyzwania, którym trzeba sprostać. Swoimi refleksami zechcieli się podzielić senator Krzysztof Piesiewicz, od lat wędrujący na Kaszuby, profesor Edmund Wnuk-Lipiński, mieszkający i pracujący w Warszawie, ale swoimi korzeniami ciągle mocno osadzony na Kaszu- bach oraz pochodzący z Kaszub ksiądz profesor Henryk Skorowski – rektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jak słusznie zauważa ten wybitny socjolog, tożsamość kaszubska po 1989 roku odradza się, co z pewnością cieszy, także wśród młodszego po- kolenia, jednak, aby uchronić ją od „skansenizacji”, ważnym zadaniem Kaszubów jest obecnie tworzenie nowych wartości kulturowych i „eks- portowanie ich w szerszy kontekst społeczno-kulturowy”. W publikacji znajduje się także obszerna relacja z pierwszej w historii polskiego parlamentu wystawie poświęconej Lechowi Bądkowskiemu, która prezentowana była potem również na Pomorzu. Z kolei opublikowane w książce fragmenty przewodnika turystyczne- go „Kaszuby od kuchni” autorstwa Piotra Ostrowskiego i Kazimierza Kleiny wprowadzają nas w świat kuchni, zwyczajów i największych atrakcji regionu. Autorzy w niezwykle barwny sposób ukazali nam co- dzienne życie na Kaszubach. Wierzymy, że przewodnik, który ukaże się jeszcze w tym roku nakładem wydawnictwa Bernardinum, stanie się inspiracją do podróży i odkrywania Kaszub nie tylko przez turystów, ale też przez samych mieszkańców regionu. Mamy nadzieję, że książka pomoże przybliżyć i uporządkować wiedzę na temat społeczności kaszubskiej, ich aktualnej sytuacji, osiągnięciach, problemach i wyzwaniach. Wierzymy głęboko, że dla osób, które dotąd nie zetknęły się z Kaszubami, lektura ta będzie dobrą okazją, aby nas/ ich poznać i zrozumieć. Cezary Obracht-Prondzyński kim są kaszubi – Pytania daWne, Odpowiedzi WsPóŁCzesne Kaszubi są społecznością długiego trwania – wiele zjawisk zakorze- nionych jest tu w odległej przeszłości i ma swoje konsekwencje także dla współczesnych mieszkańców Kaszub: dziedzictwo wielosetletnie- go, trudnego sąsiedztwa z Niemcami, skutki zamieszkiwania regionu przygranicznego, trwałość silnych więzi rodzinnych, przywiązanie do religii, specyficzna mentalność i postawy społeczne. Ważna jest też zasiedziałość na kaszubskim terytorium – w naszej Małej Ojczyźnie. Ale z drugiej strony Kaszubi są społecznością, która przeszła ogromne przemiany w XX stuleciu i na początku XXI wieku, widoczne w sferze politycznej, społeczno-ekonomicznej i kulturowej. Na początku XX wieku Kaszubi żyli w państwie prusko-niemiec- kim, represyjnie nastawionym do tej społeczności, jak i do wszystkich Polaków. Następnie w okresie międzywojennym zostali podzieleni na trzy części – największa żyła w granicach Drugiej Rzeczpospolitej, dru- ga na terenie Wolnego Miasta Gdańska (w samym mieście i wioskach w powiecie Gdańsk-Wyżyny), trzecia wreszcie pozostała w granicach Niemiec (powiaty bytowski, lęborski, słupski – tzw. Słowińcy, niewiel- kie grupki w powiatach człuchowskim i miasteckim). Najtrudniejszym okresem w dziejach dla Kaszubów była druga woj- na światowa. Elita tej społeczności prawie w całości została wymor- dowana. Od marca 1942 roku obowiązywał na Pomorzu przymusowy wpis na Niemiecką Listę Narodowościową (DVL). W ślad za tym tysiące 9 kaszubskich synów musiało służyć w armii niemieckiej. Kaszubi umierali w KZ Stutthof i w wielu innych miejscach kaźni na Pomorzu i poza nim. Zbudowali jednak własną konspirację i oczekiwali wyzwolenia. Ale wyzwolenie i nowe porządki w państwie komunistycznym oka- zały się częstokroć dla nich bardzo trudne. W okresie PRL władze kierowały się w stosunku do Kaszubów mieszanką nieufności i próbą wciągania ich przedstawicieli w struktury władzy. Wreszcie w 1989 r. nadszedł demokratyczny przełom – Ka- szubi czynnie zaangażowali się w budowę nowej, demokratycznej III Rzeczpospolitej. Przeżyli proces podwójnego upodmiotowienia – obywatelskiego i etnicznego. W ślad za zmianami politycznymi szły – szczególnie ważne – zmiany społeczno-ekonomiczne. W największym skrócie można powiedzieć, że wiek XX przyniósł wielką rewolucję społeczną, objawiającą się: 1) inten- sywną urbanizacją (na Kaszubach powstało największe nowe miasto – Gdynia), w wyniku której Kaszubi przestali być społecznością wiejską, a stali się miejsko-wiejską; 2) industrializacją; 3) rewolucją edukacyjną