etraq Kolevica asgushi më ka thënë ••# PETRAQ KOLEVICA LASGUShl MË KA THËMË... (SHËNIME NGA BISEDAT ME LASGUSH PORADECIN) SHTËPIA BOTUESE «8 NËNTORI- Redaktore; Frida Idrizi Kopertina: Besnik Trungu PËRMBAJTJA Faqe — HYRJE ................................................ » 5 — Lasgushi në kujtimet e v e ta .................. » 15 — Lasgushi për artin dhe poezinë ....... » 67 — Pranë poetit ............................................. » 149 — «Kamadeva» ......................................... » 175 — Lasgushi njeri ......................................... » 189 — Të tjerët për Lasgushin ...................... » 209 :. M. j f- HYRJE Kam bërë një gabim që letërsia dhe kul- tura shqiptare s’duhet të ma falin. Pata miqësi pothuaj dhjetëvjeçare me Mit- rush Kutelin. Ai-mjeshtër i njohur, në moshë të pjekur. Unë — një djalosh i ri që vraponte pas muzave, por që ai, me zemrën e tij të madhe, gjithmonë më ngrinte e më vinte pranë, në vendin e sho- kut. Kam kaluar plot orë të bukura e të vlefshme, në atë dhomën e tij të vogël me një tavolinë në mes përplot me libra dhe me makinën e shkrimit... Tek ajo dhomë gjendej edhe për mua, përherë. një karrige e lirë. Vija shpesh. Me aq sa gjy- koja atëherë edhe rezervohesha në vizitat, se e dija që do t’i merrja nga koha e vlefshme, kohë që do t’ia hante pastaj natës dhe gjumit. Megjithatë, dëshira e zjarrtë e zemrës për të qenë pranë tij, për ta dëgjuar, ma mundte gjithmonë arsyetimin e ftohtë, se kush e ka- përcente prakun e asaj dhome të vogël, kur dilte që atje, dilte me krahë! Ai njeri i lodhur nga jeta, i plakur pa kohë, i ngarkuar pa masë me punë e i sëmurë, ku e 5 gjente tërë atë forcë për t’i frymëzuar të tje- rët me idealin e madh të punës krijuese? Pa le sa madhështore dhe e shndritshme bë- hej ajo dhomë e vogël kur rastiste të vinte aty plaku i urtë, patriarku i pedagogëve të Shqi- përisë, profesor S. Papakristo, që sillte me ve- te të gjallë, të tërë botën e bukur dhe heroike të lashtësisë greke! I lumtur jam që kam jetuar disa nga ças- tet e ritit solemn në atë tempull të kufturës... Në atë dhomën e vogël në dimër, apo nën hijen e manit të bardhë në oborr, në verë, kur i dërgonte fëmijët në Pogradec, rrinim e bise- donim gjatë. Po më mirë të them: ai rrëfente e unë dëgjoja. Rrëfente duke pirë kamomil e lule bliri dhe një grusht me barna për të ulur tensionin arterial, por nënqeshja nuk i hiqej nga buza dhe zërin e kish gjithmonë të butë e të ëmbël. Ato biseda ishin vetë bota e artit, por nga gjithë sa kam dëgjuar prej gojës së tij, nga shprehjet, nga tregimet e larmishme, ku dilte në pah kultura e gjerë, thellësia e mendimit, humori i hollë, atdhedashuria e madhe, zemër- butësia e tii e pashoqe, nga gjithë këto s’kam mbajtur asnjë shënim. Ja! Këtë gabim kam bërë. Isha i ri. kujtesën e kisha të patronditur, mbi të giitha s’e prisja ta humbisnim Mitru- shin aq shpejt. Me Lasgushin ndodhi ndrvshe. U njoha me të në atë vit që pata njohur Mitrushin, por atëherë Lasgushi m’u duk shumë 6 plak dhe i sëmurë. Frika e humbjes së tij të shpejtë ma rriti dëshirën të mbaja shënime nga bisedat me të dhe të ruaja korrespondencën që, nëpërmjet tyre, ndonjëherë, të hidhja një dri- të më të qartë mbi këtë figurë të dashur e të veçantë të poezisë sonë. Vit pas viti u grumbulluan plot bukurira të cilat po i rendit sot para jush i bindur se s’do të kaloni përmes tyre si vizitorë të ftohtë. * * * Si gjithë të rinjtë e kohës sime, që i joshte muza, edhe unë, vjershat e Lasgushit i dija për- mendësh që në vitet e para të gjimnazit. Shpesh ngjitesha lart, në dhomë, në katin e dytë dhe i lexoja me zë që të më ngopnin. Në atë kohë, në Korçë, unë nuk e dija rronte e s’rronte Lasgushi. Disa fragmente të përkthimit prej tij të «Eugjen Onieginit»-, që u botuan në «Li- teratura jonë» (Nr. 1/1952) më entusiazmuan se më thanë që ai rronte dhe ma shtuan dëshirën për ta njohur, po ku? Si? Një shoku im atëherë kishte dëgjuar nga të tjerë dhe më tregonte se Lasgu- shi na qënkësh me flokë të bardhë, se na mbajt- ka një kostum të bardhë e bastun dhe se s’pra- noka të përkthejë më shumë se një varg në ditë. Mirë bën — thoshim ne — prandaj e paska Dërë kaq të bukur letrën e Tatjanës! Me këto të dhëna unë e ndërtoja në ima- 7 gjinatën time, ashtu si më pëlqente, figurën e Lasgushit. U bënë gati tridhjet vjet njohje me Lasgu- shin, por sa herë mbyll sytë dhe përpiqem ia kujtoj, gjithmonë më del përpara jo pamja e vërtetë, por ajo i'igurë imagjinare, e idealizuar, e përfytyrimit tim të atëhershëm. Sa mirë! Kështu i kujtofshi dhe ju njerëzit e dashur, të idealizuar! Jo të rënuar e të dër- muar nga pleqëria, sëmundjet dhe brengat. Për shumë vite Lasgushi më mbeti i dashur e i atert me vargjet, ndërsa si njeri, i mbësh- tjellë me një aureolë të shndritshme adhun- mi, ishte i largët po aq sa dhe Fan Noli. Pesë vjetët që kalova në Institutin Pohtek- nik, në mes të mësimeve dhe vizatimeve in- xhinierike, u rrukullisën rrëmbimthi si një masë amorfe ngjyrë hiri. Herë-herë kjo masë e hirtë ndriçohej kur muza më zgjonte e më vinte të thurja poezi, por edhe ajo muzë ishte e droj- tur dhe s’guxoi të më fuste nëpër dyert e rre- theve letrare të kryeqytetit. Lasgushin e njoha në vjeshtën e vitit 1958. Kisha mbaruar Fakultetin e inxhinierisë, kisha grisur fletoren me poezitë e mia, të para dhe sa pata filluar përkthimin e «Demonit». Punë, plot. Ëndrra, plot. Dëshira, plot. Entuziazëm, plot. Këtyre iu shtua edhe një gëzim. Gëzim i për- zjerë me dhimbje. Kjo, ishte njohja me Las- gushin. Po këtë më saktë do ta përshkruanin fjalët e . Hëlderlinit: «0, es war ein liëbes Bild, 8 gewebt von Grdsse und Leiden!»y (O, ishte një pamje e dashur, e endur prej madhështie e dhimbje!). Lasgushi atëherë ishte i sëmurë, me moshë të madhe, me dy fëmijë të vegjël. Bi- sedat tona të para ishin të përgjithshme, të zakonshme, degë më degë, pa interes. Mua më pengonte respekti, drojtja. Atë — mosnjohja. Pas pak kohe Lasgushi shkoi për kurim në Sanatoriumin ekstra-pulmonar në Vlorë. hfdarja nuk zgjati shumë. Rasti e solli ta rrihja shpesh rrugën e Vlorës, madje ndenja disa muaj me punë atje. Në Sanator1 2 Lasgushi ishte në një dhomë në katin e dytë, bashkë me tre të sëmurë të tjerë. Rrinte në një shtrat hekuri pranë portës. Nga të sëmurët kishte miqësi më shumë me Fatoshin, një qënie njerëzore të vogël, të pakët, kurrim por të dashur dhe me sjellje-fism'ke. Ai merrej me pikturë dhe më kujtonte Lë Tu- lus-Lotrekun (Le Toulouse-Lautrec). Lasgusbi <*. inkurajonte: Fatosh, ti ke talent — i thoshte. Dhe Fatoshi punonte, punonte... Kam plot kartolina të dërpuara nga La^tu- shi, ose më mirë të them copa letre vizatimi që Fatoshi mundohej t’i bënte si kartolina, duke l zbukuruar me lule me ngjyra akuareli. Në Sanator e vizitoja shpesh. Mbasditet i 1) HOTjDERLIN j<HYPERION». 2) Po e përdor kështu këtë fjalë-Sanator-se ashtu i thoshte Lasgushi atij spitali. 9 kishs. të miat. Rrija në ata shkëmmnjtë buzë detit, matanë Ujit të Ftohtë, në mes natyrës aq të bukur, në ato vite pa asnjë brengë. Delin e kisha përpara, jetën e kisha përpara. Ne mes të këngës së ëmbël të valëve që lëpin shkmbinjte pranë këmbëve të mia„ rrija dhe lexoja Leo- pardin... Lingua mortal non dice quel ch’io sentiva in seno...(l) Pastaj, kur dielli fillonte të ulej nga Sazan5, merrja përpjetë dhe ngjitesha te Lasgushi. Nga oborri përpara Senatorit hapej një pa- noramë madhështore mbi det dhe gjer tutje nga Vlora e më përtej, nga Narta. Primavera, d’intorno brilla nell’aria, e per i campi esulta...1 2 Ishte pranvera e vitit 1959. Shëtisnim aty, në oborr. Ishte i së- murë, por gjithmonë i gatshëm të bise.donte për artin, për poezinë. Aty filloi të më hapej pak ajo deriçka e ngushtë për të hyrë' në rrugën e gjatë e të ndërlikuar, që të shpinte në zemrën e thellë të Lasgushit. Nëpër këtë rrugë kam ecur me 1) Giuha e vdekshme s’e thotë atë që ndjeja në gji... (Xh. T.eooardi, «A. Rilvia») 2) Prainvera përreth, Shkëlqen në ajër, e nër fusha ngazëllohet (Xh. Leopar- di; -«A. Silvia»-. 10 durim vite me radhë. Deri ku kam arritur? S'e di.. Kam njohur dxsa nga ata që thonë se e kanë njohur Lasgushin dhe ^am parë se s’kanë njo- hur asgjë prej tij. Thelpinjtë e ëmbël të zemrës së Lasgushit ishin brenda lëvozhgës së hidhur të çaçanikut. Përbrënda zhgualht me gjemba të gështe- njës ishte buka e butë dhe e bardhë e shpirtit të tij. Mbrapa fjalëve të rëndomta, të rënda, shpesh herë dhe banale që ai përdorte, fshihej një edukatë fisnike. Këto e bënin të vështirë miqësinë me Las- gushin, po të mos ishe tolerant. Këto gjëra nuk mundën t’i kuptonin disa që e patën njo'hur, se e patëm parë nga jashtë, në sipërfaqe. Për të kuptuar deri diku psenë e natyrës së mbyllur të Lasgushit dhe shpesh herë raportin e tij të vështirë me ndonjë nga njerëzit e ambientit që e rrethonte, duhet lexuar poezia e mëposhtme e Franc Ginckai; WIE ES KAM Er pochte an manche Herzenstiir und drinnen rifs: Herein! Er bat um einen Bissen Brot, man gab ihm einen Stein.