ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI Kemal TAŞCI İSPİR VE ÇEVRESİNİN ORTAÇAĞ TARİHİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd.Doç.Dr. Hasan GEYİKOĞLU Erzurum - 2008 I İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET ……………………………………………………...................................................................................................... IV ABSTRACT ……………………………………………………………………………………………....................…… V KISALTMALAR ……...…………………………………………………………………………................................ VI ÖNSÖZ ……………………………………………………......…………………………………………….................... VIII GİRİŞ ……………………......................................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. KAYNAKLAR …………......................................................................................................................................... 8 1.1. Antik Kaynaklar ………….............................................................................. ...............................................8 1.2. İslâm Kaynakları ………................................................................................................................................ 9 1.3. Hıristiyan Kaynakları …………….......................................................................................................... 14 1.4. Araştırma Eserler ………………............................................................................................................... .18 İKİNCİ BÖLÜM 2. İSPİR VE ÇEVRESİNİN TARİHÎ COĞRAFYASI …………………................................... 21 2.1. Coğrafî Konumu …………......................................................................................................................... 21 2.2. Jeomorfolojik Özellikleri ve Yeryüzü Şekilleri …………….............................................. 25 2.3. İklim ve Bitki Örtüsü ………………....................................................................................................... 29 2.4. Toprak Özellikleri ……………….............................................................................................................. 33 2.5. Hidrografya Özellikleri (Yeraltı ve Yerüstü Suları) …………...……............................. 33 2.6. Yollar ………………........................................................................................................................................... 36 2.7. Madenler …………………................................................................................................................................ 37 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. İSPİR VE ÇEVRESİNİN TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARI ……………….............................. 40 3.1. Paleolitik Çağ ……………...................................................…..................................................................... 40 3.2. Mezolitik Çağ ……………............................................................................................................................ 43 3.3. Neolitik Çağ …………………........................................................................................................................ 44 3.4. Kalkolitik Çağ ………………….................................................................................................................. 45 II DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. URARTULAR’DAN SELÇUKLULAR’A İSPİR VE ÇEVRESİ …………................ 47 4.1. Urartular Dönemi …………………............................................................................................................ 47 4.2. Urartular’dan Sakalar’a Kadar İspir ve Çevresi ……………….......................................... 50 4.3. Sakalar’dan İslâm Fetihlerine Kadar İspir ve Çevresi ……………................................ 55 4.4. İslâm Fetihlerinden Bizans Hâkimiyetine Kadar İspir ve Çevresi …………........ 58 4.5. Bizans Hâkimiyeti ……………………...................................................................................................... 61 BEŞİNCİ BÖLÜM 5. TÜRK-İSLÂM HÂKİMİYETİ ……………............................................................................................. 64 5.1. Büyük Selçuklular Döneminde Yapılan Akınlar …………….…....................................... 64 5.2. Saltuklular Dönemi ……………….......................................................................................................... 75 ALTINCI BÖLÜM 6. SELÇUKLU HÂKİMİYETİ …………....................................................................................................... 87 6.1. Erzurum Selçukluları Dönemi ……………….................................................................................. 87 6.2. Türkiye Selçukluları Dönemi ……………........................................................................................ 98 YEDİNCİ BÖLÜM 7. MOĞOL HÂKİMİYETİ ……………......................................................................................................... 108 7.1. İlhanlılar Dönemi ……............................................................................................................................. 108 7.2. Sutaylılar Dönemi ………....................................................................................................................... 109 7.3. Çobanlılar Dönemi …............................................................................................................................. 112 7.4. Celâyirliler Dönemi ............................................................................................................................... 113 7.5. Eretnalılar Dönemi ................................................................................................................................. 116 SEKİZİNCİ BÖLÜM 8. KARA-KOYUNLU VE AK-KOYUNLU HÂKİMİYETİ …………......................... 119 8.1. Kara-Koyunlular Dönemi ………………......................................................................................... 119 8.2. Ak-Koyunlular Dönemi ………………….......................................................................................... 126 III DOKUZUNCU BÖLÜM 9. AK-KOYUNLULAR’DAN OSMANLILAR’A İSPİR VE ÇEVRESİ ………...... 132 9.1. Safevî Devletinin Kuruluşu ve İspir ve Çevresinde Safevî Hâkimiyeti ......... 132 9.2. İspir ve Çevresin Osmanlı Hâkimiyetine Girmesi ………………………..................... 139 SONUÇ …………….......................................................................................................................................................... 143 BİBLİYOGRAFYA …………….............................................................................................................................. 146 HARİTALAR ÖZGEÇMİŞ IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ İSPİR VE ÇEVRESİNİN ORTAÇAĞ TARİHİ Kemal TAŞCI Danışman: Yrd.Doç.Dr. Hasan GEYİKOĞLU 2008 - Sayfa: 172 Jüri: Yrd.Doç.Dr. Hasan GEYİKOĞLU Yrd.Doç.Dr. Savaş EĞİLMEZ Yrd.Doç.Dr. Selahattin TOZLU İspir, çok eski bir geçmişe sahiptir. Yakındoğu’nun kilidi konumunda, başka bir değişle Asya ile Avrupa arasında bir köprü durumunda olan Anadolu’nun en önemli doğal geçitlerinden birinin kavşağıdır. Asırlar boyunca sürekli el değiştiren ve işgale uğrayan İspir, XI. asırda Türklerin eline geçtikten sonra, günümüze kadar bir Türk yurdu olarak kalmıştır. Bu nedenle İspir Tarihi, hem Türkiye hem de Türk tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmada İspir ve çevresinin Ortaçağ Tarihi ele alınmıştır. Bu araştırma içerisinde, İspir merkez ile beraber, çevredeki yerleşim birimleri de ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: İspir, Erzurum, Bayburt, Çoruh Vadisi, Ortaçağ Tarihi, Doğu Karadeniz, Saltuklular, Erzurum Selçukluları, Kara-Koyunlular, Ak-Koyunlular V ABSTRACT MASTER THESIS THE HISTORY OF ISPIR AND AROUNDS IN THE MIDDLE AGE Kemal TAŞCI Supervisor: Assist.Prof.Dr. Hasan GEYİKOĞLU 2008 - Page: 172 Jury: Assist.Prof.Dr. Hasan GEYİKOĞLU Assist.Prof.Dr. Savaş EĞİLMEZ Assist.Prof.Dr. Selahattin TOZLU Ispir has a very old history. It has a position key to Neareast, on the other hand, it is the natural passage of intersection of Anatolia which acts as a bridge between Asia and Europa. Ispir which was constantly transferred and occupied by other peoples throughout the ages, have remained as a Turkish home up to now after the Turks obtained it. Therefore, the history of Ispir is a great importance in terms of both the history of Turkey and Turkish history. The history of Ispir and arounds in the middle age is handled in this work. Within this study, together with central Ispir, sorroundings settlements were covered. Key Words: Ispir, Erzurum, Bayburt, Coruh Valley, History of Middle Age, East Black Sea, Saltuqs, Seljuks of Erzurum, Qara-Qoyunlus, Aq-Qoyunlus VI KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t : Adı Geçen Tez a. mlf. : Aynı Müellif AUA : Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi bkz. : Bakınız c. : Cild çev. : Çeviren DİA : Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DGBİT : Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi DTCFD : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi ed. : Editör haz. : Hazırlayan İA : İslam Ansiklopedisi İFM : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası ing. : İngilizce KB : Kültür Bakanlığı Yayınları KTB : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları MEB : Milli Eğitim Bakanlığı nşr. : Neşreden, Naşir s. : Sayfa Sa. : Sayı SAD : Selçuklu Araştırmaları Dergisi ŞM : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuası TD : İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Dergisi TAD : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi TAED : Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TDA : Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi TED : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih