POLSKA PL ISSN 0012-5032 AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA DOKUMENTACJA GEOGRAFICZNA DANUTA GOSPODAROWICZ OSADNICTWO ROLNICZE A GOSPODARKA WIELKOOBSZAROWA NA TERENIE WOJ. KOSZALIŃSKIEGO W LATACH 1950-1977 i c i p ; ROK 1980 ZESZYT 2 WROCŁAW- WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK WYKAZ ZESZYTÓW PRZEGLĄDU ZAGRANICZNEJ LITERATURY GEOGRAFICZNEJ za ostatnie lata 1974 1-2 Przestrzeń krajów Trzeciego Świata. Problemy metodologiczne, s. 212, zł 48,— 3-4 Zasoby, człowiek i środowisko, s. 93, zł 24,— 1975 1-2 Przestrzenna dyfuzja innowacji, s. 202, zł 48,— 3-4 Matematyczne modelowanie środowiska, s. 131, żł 48,— 1976 1 Modele w geografii fizycznej, s, 151, zł 24,— 2 Modele dyfuzji i Łańcuchy Markowa w analizie przestrzennej, s. 124, zł 24,— 3-4 Metody matematyczne w badaniach struktury przestrzennej rolnictwa, s. 151, zł 48,— 1977 1 Zdjęcia i obrazy satelitarne w badaniach środowiska geograficznego, s. 147, zł 24,— 2 Przestrzenne modele symulacyjne, s. 153, zł 24,— 3 Integracja systemu planowania oraz rozwój miast w Europie Zachodniej, s. 120, zł 24,— 4 Badanie i zbieranie map. Przegląd historyczny, s. 78, zł 24,— 1978 1 Ekologia krajobrazu, s. 123, zł 24,— 2 Geografia zachowań ekonomicznych, s. 95, zł 24,— 3-4 Teoria biegunów wzrostu, s. 254, zł 48,— 1979 1 Metodyka nauczania geografii, s. 165, zł 24,— 2 Metody sformalizowane w badaniach geokempleksów, s. 107, zł 24,— 3 Wybrane podstawy filozoficzne geografii współczesnej, s. 177, zł 24,— 4 Geografia jako nauka, s. 144, zł 24,— 1980 1 Wybrane problemy geografii miast, s. 135, zł 24,— 2 Teledetekcja środowiska geograficznego (w druku). 3 Klęski żywiołowe a rozwój gospodarczy krajów Trzeciego Świata (w druku). http://rcin.org.pl OSADNICTWO ROLNICZE A GOSPODARKA WIELKOOBSZAROWA NA TERENIE WOJ. KOSZALIŃSKIEGO W LATACH 1950-1977 http://rcin.org.pl POLISH ACADEMY OF SCIENCES INSTITUTE OF GEOGRAPHY AND SPATIAL ORGANIZATION DANUTA GOSPODAROWICZ RURAL SETTLEMENT AND GREAT SPACE FARMING IN THE KOSZALIN VOIVODSHIP IN THE YEARS 1950-1977 I G iP Z i>Airv YEAR 1980 FASC. 2 WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA DOKUMENTACJA GEOGRAFICZNA DANUTA GOSPODAROWICZ OSADNICTWO ROLNICZE A GOSPODARKA WIELKOOBSZAROWA NA TERENIE WOJ. KOSZALIŃSKIEGO W LATACH 1950-1977 ROK 1980 ZESZYT 2 WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK http://rcin.org.pl KOMITET REDAKCYJNY Redaktor Naczelny: Jerzy Grzeszczak Sekretarz Redakcji: Zuzanna Siemek Członkowie Redakcji: Kazimierz Klimek, Maria Ciechocińska, Wanda Spryszyńska, Władysława Stola, Andrzej Żeromski Adres Redakcji: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 W arszawa Redaktor Wydawnictwa Hanna Jurek Redaktor techniczny Ryszard Ulanecki Printed In Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1980. Nakład: 400 egz. Objętość: ark. wyd. 5,30, ark. druk. 4,63, ark. A1 — 6. Papier druk. sat. kl. III, 70 g, 70 X 100. Oddano do skła­ dania 21 XII 1979. Podpisano do druku 4 IV 1980. Druk ukończono w kwietniu 1980. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 2027/80. B-7. Cena zł 24.— http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI W p r o w a d z e n i e ............................................................................................................................... 7 W stęp .............................................................................................................................................. 8 I. Zarys rozwoju gospodarki wielkoobszarowej na terenie woj koszaliń­ skiego ................................................................................................................................................11 1. Kształtowanie się gospodarki wielkoobszarowej do 1939 roku . 11 2. Zmiany w strukturze własnościowej ziemi w latach 1945—1977 . 14 3. Rola Państwowych Gospodarstw Rolnych w strukturze sieci osadniczej 17 a) Zarys rozw oju form organizacyjnych P G R - ó w ...................................17 b) Układ organizacyjny PGR-ów a układ administracyjny . 20 II. Szczegółowa analiza zmian struktury własności ziemi na terenie trzech gmin woj. koszalińskiego i związane z tym procesy przemian demogra­ ficznych i o sa d n ic z y c h ..................................................................................................................22 A. Przem iany w strukturze własnościowej g o s p o d a r s tw ...........................................22 1. Zagospodarowanie i zasiedlanie gospodarstw wielkoobszarowych 22 2. Zmiany w areale gospodarstw indywidualnych w latach 1950—1977 26 3. Koncentracja państwowej gospodarki rolnej .......................................... 29 B. Zmiany demograficzne a rozwój gospodarki wielkoobszarowej na te­ renie trzech gmin woj. koszalińskiego ......................................................... 33 1. Rozwój liczby ludności w latach 1950—1977 ............................................. 33 2. Wpływy przemieszczeń ludności na zmianę struktur demograficznych 37 a) kierunki m ig r a c ji.............................................................................................. 37 b) struktura społeczno-demograficzna migrującej ludności . 43 c) demograficzne skutki przemieszczeń ......................................................... 44 3. Wyznaczenie obszarów o podobnym rozwoju demograficznym . 47 III. Rozwój budownictwa oraz zmian w zabudowie i typach osiedli na te­ renie trzech gmin woj. koszalińskiego ................................................................. 53 1. Zasoby i rozwój budownictwa w Państwowych Gospodarstwach Rol­ nych w latach 1960—1974 .......................................................................................... 53 2. Formy budynków mieszkalnych Państwowych Gospodarstw Rolnych 55 3. Przebudow a układów przestrzennych w s i ..................................................55 IV. Przemiany w strukturze hierarchicznej osadnictwa wiejskiego na tere­ nie trzech gmin woj. ko szaliń sk ieg o ....................................................................................59 1. Rozmieszczenie usług i ich wpływ na hierarchizację osiedli . 59 2. C harakterystyka ośrodków usługowych ; ..................................................61 Z a k o ń c z e n ie ...............................................................................................................................................64 L i t e r a t u r a ............................................................................................................................................... 66 Rural settlement and great space farming in the Koszalin voivodship in the years 1950—1977 ................................................................................................................ 69 Сельское население и крупноземельное сельское хозяйство на территории Коша- линского воеводства в 1950—1977 гг.................................................................................. http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl WPROWADZENIE Problem przemian sieci osiedli rolniczych w Polsce jest zagadnieniem ważnym, przebiegającym różnorodnie w poszczególnych częściach Polski i zasługującym na szczegółowe badania. Praca D. Gospodarowicz pt. Osadnictwo rolnicze a gospodarka wielko­ obszarowa na terenie woj. koszalińskiego w latach 1950—1977 wnosi do znajomości tego problemu pewien nowy układ. Praca dotyczy wojewódz­ twa koszalińskiego, gdzie procesy przemian przebiegają szybciej niż w in­ nych regionach kraju. Autorka ujmuje problem w aspekcie historycznym, wydzielając wiele etapów tworzenia się wielkoobszarowej gospodarki przestrzennej, począwszy od kapitalistycznych form wielkiej własności a kończąc na różnych fazach tworzenia się gospodarki uspołecznionej po II wojnie światowej. Główną część pracy autorka poświęca najnowszym procesom aktual­ nie zachodzącym. Zaletą pracy jest oparcie jej na obserwacjach i informacjach zebra­ nych w terenie dzięki czemu uzyskany obraz tendencji przemian osadni­ czych, zmian w hierarchicznej strukturze osiedli i ruchach ludności daje wiarygodną charakterystykę obecnej sytuacji. Maria Kielczewska-Zaleska http://rcin.org.pl WSTĘP W ostatnich latach prowadzone są w Polsce studia nad ewolucją wiej­ skiej sieci osadniczej, głównie z punktu widzenia opracowań teoretycz­ nego modelu osadnictwa, zmierzające do ustalenia przyszłego obrazu wsi. Teoretyczny model cechuje schematyczność oraz brak powiązań między ośrodkiem a zróżnicowanymi wielkościowo jednostkami osadniczymi. Po­ trzebne jest opracowanie modelu, który uwzględniałby zmienność zjawisk zachodzących w otoczeniu i mógłby być stosowany w planowaniu prze­ strzennym różnych obszarów. W tym celu należy śledzić procesy zmian, jakie dokonały się w osad­ nictwie w ostatnich latach i ocenić ich charakter z punktu widzenia go­ spodarczego i społecznego (M. Kiełczewska-Zaleska 1972). Badania w tym zakresie podjął Instytut Kształtowania Środowiska 1 oraz Zakład Osad­ nictwa i Ludności Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowa­ nia PAN 2. Prezentowana praca wchodzi w zakres studiów badawczych Zakładu Osadnictwa i Ludności IGiPZ PAN nad ewolucją wiejskiej sieci osad­ niczej na terenach, gdzie dokonują się szybkie przemiany w strukturze własności ziemi. Przemiany te idą w kierunku powiększania udziału go­ spodarki uspołecznionej w ramach