ISSN 1641–0033 POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU BIULETYN HISTORII POGRANICZA Nr 14 Białystok 2014 Biuletyn Historii Pogranicza Pismo Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Białymstoku Rada Redakcyjna Adam Dobroński (Białystok),Jan Dzięgielewski (Warszawa), ks. Tadeusz Krahel (Białystok), Algis Kasperavičius (Vilno), Aklvydas Nikžentaitis (Vilno), Aleś Smalianczuk (Grodno-Warszawa) Redakcja Jan Jerzy Milewski – redaktor Aleksander Krawcewicz (Grodno) i Rimantas Miknys (Wilno) – zastępcy redaktora, Marek Kietliński, ks. Tadeusz Kasabuła, Cezary Kuklo, Paweł Niziołek, Anna Pyżewska, Jan Snopko, Wojciech Śleszyński Recenzenci Prof. dr hab. Norbert Kasparek (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) Prof.dr Vladas Sirutavičius (Instytut Historii Litwy w Wilnie) Adres redakcji 15-637 Białystok, ul. Warsztatowa 1a e-mail: [email protected] Libra s.c. xxxxxxxx xxxxxxxxxx SPIS TREŚCI Artykuły Łukasz Baranowski, Dochody plebanów dekanatu kowieńskiego w końcu XVIII wieku .......................................................................................... 5 Tatiana Woronicz, Prostytucja w Mińsku (druga połowa XIX – początek XX wieku) ... 19 Algis Kasperavičius, Rusofilstwo czy pragmatyzm: Litwini wobec Rosji i Niemiec w latach I wojny światowej .............................................................................. 35 Wital Harmatny, Główne trudności na drodze do ożywienia komasacji w województwie poleskim w latach 1921-1939 ................................................ 45 Autoreferaty Siarhiej Strenkouski, Samorząd miejski na ziemiach białoruskich (koniec XIV–XVIII w.) ...................................................................................... 57 Wiktar Chadanionak, Społeczno-ekonomiczne położenie ludności na nieokupowanych ziemiach białoruskich w latach I wojny światowej (październik 1915 – październik 1917 r.) ......................................................... 81 Recenzje i zapiski Ks. T. Krahel, Diecezja wileńska. Studia i szkice, red. ks. dr Tadeusz Kasabuła i ks. dr Adam Szot (P. Libera) ........................................................................ 93 Cz. Dobroński, Miasta województwa podlaskiego (C. Kuklo) ..................................... 95 Izabela z Poniatowskich Branicka. Życie i działalność publiczna, red. C. Kuklo (A. Szot) ................................................................................... 97 Na szlakach powstania listopadowego, red. N. Kasparek, A. Szmyt (T. Woronicz) .... 99 Irkuck i irkutianie w pierwoj mirowoj wojnie, red. J.A. Pietruszin (A. Dobroński) ... 100 Ch. Westerhoff, Praca przymusowa w czasie I wojny światowej. Niemiecka polityka sterowania siłą roboczą w okupowanym Królestwie Polskim i na Litwie w latach 1914–1918 (J. Snopko) ................................................................... 101 Pierwaja mirowaja wojna: Istoriograficzeskije mify i istoriczeskaja pamiat, red. O.W. Pietrowskaja (A. Dobroński) ........................................................ 103 W. Śleszyński, Województwo poleskie (A. Włodarczyk) ........................................... 106 Wosień 1939 hoda u histarycznaj tradycyi i wusnaj historyi, red. A. Smalianczuk (J. J. Milewski) .............................................................................................. 108 Gmina Wasilków w latach 1919–1956. Przemiany polityczne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo (P. Niziołek) ................................................... 111 Zapiski ........................................................................................................................ 113 Kronika naukowa Międzynarodowa konferencja naukowa „Obrona twierdzy Osowiec na tle działań na froncie wschodnim Wielkiej Wojny w latach 1914-1915” (M. Ostaszewski) .......................................................................................... 117 Międzynarodowa konferencja naukowa , „Bitwa pod Orszą 1514 r.: zwycięstwo militarne i jego konsekwencje” (R. Šmigelskytė–Stukienė) ...... 120 Międzynarodowa konferencja naukowa „Grupy społeczne i ich wpływ na rozwój społeczeństwa w XVI–XIX w.” (O. Mastianica) ............................................. 122 Wykaz prac doktorskich z historii obronionych w Republice Litwy w latach 2013–1014 (D. Šlapšinskienė) ........................................................ 124 Dysertacje z historii i niektórych pokrewnych dziedzin obronione i zatwierdzone przez WAK Republiki Białoruś w 2014 r. (W. Janouskaja) ......................... 126 Od Redakcji 131 ŁUKASZ BARANOWSKI Uniwersytet w Białymstoku DOCHODY PLEBANÓW DEKANATU KOWIEŃSKIEGO W KOŃCU XVIII WIEKU Jednym z ważniejszych zagadnień w badaniach nad duchowieństwem parafialnym doby staropolskiej stanowi problem jego uposażenia. Dotychczasowe i wcale nie aż tak liczne prace poświęcone przychodom plebańskim dotyczą głównie ziem koronnych1. Wobec ich braków dla terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, zasadnym wydaje się być podjęcie dociekań nad wspomnianą problematyką. A zatem celem artykułu jest próba zbadania dochodów czerpanych przez rządców parafii z dóbr plebańskich w deka- nacie kowieńskim diecezji wileńskiej u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Głównym źródłem niniejszej pracy jest wizytacja dekanatu kowieńskiego z 1782 r.2 Na przydatność akt wizytacyjnych parafii do badań nad kościołami i ich wyposażeniem, instytucjami przykościelnymi, klerem i służbą kościelną, duszpasterstwem oraz życiem religijnym parafian ponad pół wieku temu zwrócił uwagę Stanisław Litak3. Także wielu późniejszych badaczy podkreślało dużą wiarygodność ksiąg wizytacyjnych4. Spożytkowane źródło powstało za rządów bpa Ignacego Massalskiego. Sam książę- pasterz w kierowaniu podległą mu diecezją wileńską przykładał duże znaczenie do wizytacji. Sporządzane były na podstawie specjalnie układanych, rozbudowanych ankiet. Pozwalały poznać nie tylko stan kościołów i ich uposażenie czy duszpasterstwo i księży posługujących, ale także zobaczyć większość stron życia tamtejszych parafian5. Wizytacje dekanalne z pierwszych lat rządów biskupa Massalskiego nie zachowały się gdyż prawdopodobnie nie były sporządzane regularnie. Większą wagę ten instrument 1 Z nowszych prac na uwagę zasługują dokonania: B. Dygdała, Struktury parafialne diecezji chełmińskiej w XVII-XVIII wieku, Toruń, 2009; T. Nowicki, Uposażenie kleru parafialnego w archidiakonacie pomorskim w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” t. 51, z. 2, 2003, s. 45-99; W. Kowalski, Uposażenie parafii archidiakonatu sandomierskiego w XV-XVIII wieku, Kielce 1998; D. Główka, Gospodarka w dobrach plebańskich na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1991. Ze starszych opracowań pewną wartość zachowuje praca M. Zgórniaka, Wieś małopolska a plebania [w:] Studia z dziejów wsi małopolskiej w drugiej połowie XVIII wieku, red. C. Bobińska, Warszawa 1957, s. 443-487. 2 Vyskupo Ignoto Jakubo Masalskio Kauno dekanato vizitacija 1782 m., opr. Vytautas Jogela, Vilnius 2001, dalej cyt.: Wizytacja. 3 St. Litak, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, r. V, 1962, nr 3, s. 41-58; tenże, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI– XVIII wieku, Lublin 2004, s. 29-32. 4 St. Płaza, Źródła rękopiśmienne do dziejów wsi w Polsce feudalnej. Studium źródłoznawcze, Warszawa 1976, s. 184-186; H. E. Wyczawski, Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1989, s. 256-260; W. Kowalski, Znaczenie archiwów parafialnych w badaniach nad dziejami przedrozbiorowymi, ,,Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne’’, t. 75, 2001, s. 19-63. 5 T. Kasabuła, Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998, s. 207-209. 6 ŁUKASZ BARANOWSKI kontroli zaczął odgrywać po likwidacji i przejęciu kompetencji kongregacji dekanalnych (31 X 1781 r.). Niedługo potem księża dziekani dostali list okólny w którym biskup udzielił instrukcji co do przeprowadzenia wizytacji. Pleban osobiście musiał przyjąć dziekana i towarzyszącego mu pisarza. Zakazano przy tym zlecania wizytowania parafii innym duchownym. Dziekan odwiedzający kolejne parafie otrzymywał spisane przez miejscowego proboszcza akta w dwu egzemplarzach. Podczas wizytacji nanosił na nie swoje uwagi, opisywał nieprawidłowości. Jeden z egzemplarzy dziekan odsyłał do kancelarii zadwornej, gdzie urzędnicy kontrolowali dokumentację i w razie konieczności także oni nanosili poprawki. Aprobowane przez biskupa akta trafiały z powrotem do dziekana6. Dekanat kowieński u schyłku XVIII wieku składał się z dwudziestu parafii i był jednym z 26 dekanatów najstarszej diecezji litewskiej7. Warto dodać, że sama diecezja wileńska od chwili powstania aż do 1783 r. była największą pod względem teryto- rialnym w całej ówczesnej Europie. Z kolei omawiany dekanat kowieński z liczbą 651 miejscowości i ludnością szacowana na blisko 72 tys., należał do jednego z największych dekanatów w diecezji 8 . Dwiema parafiami dekanatu kowieńskiego: w Poporciu i w Wysokim Dworze zarządzali dominikanie. Pozostałymi siedemnastoma kierowali księża świeccy – ich dochody są przedmiotem tej pracy. Stanisław Litak w swojej pracy wymienia 20 kościołów parafialnych, jednak przy Birsztanach pojawia się uwaga „filia par. Preny” 9 . W wizytacji zostało opisanych 19 parafii, kościół w Birsztanach nadal zapisany jest w parafii preńskiej10. W analizowanej wizytacji określone zostały dochody plebanów z poszczególnych źródeł. Na pewno nie były to wszystkie sposoby uzyskiwania przez plebanów korzyści finansowych. Poszczególne kwoty i ich pochodzenie były raczej odpowiedzią na pytania zawarte w formularzu