GRAZEN IN STUIVENDE DUINEN De relatie tussen het historisch gebruik en verstuiving Ineke Noordhoff van de Terschellinger duinen met speciale aandacht voor het oerol (1500 – heden) Grazen in stuivende duinen DE RELATIE TUSSEN HET HISTORISCH GEBRUIK EN VERSTUIVING VAN DE TERSCHELLINGER DUINEN MET SPECIALE AANDACHT VOOR HET OEROL (1500 – HEDEN) Door Ineke Noordhoff Januari 2013 Scriptie in het kader van de masteropleiding Landschapshistorie Onder begeleiding van prof. Dr. Ir. Theo Spek en Prof. Dr. M.G.J. Duijvendak Grazing cattle in deflating dunes The relation between the historical use and deflating of the Terschellinger dunes with special attention for the oerol (from 1500). DIT ONDERZOEK IS GESCHREVEN ALS MASTERSCRIPTIE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN, FACULTEIT DER LETTEREN, VAKGROEP KUNSTGESCHIEDENIS - MASTER LANDSCHAPSGESCHIEDENIS. Inhoud Samenvatting .......................................................................................................................... 6 VOORWOORD ....................................................................................................................... 8 1 HET ONDERZOEK EN HET THEORETISCHE KADER ..................................... 10 1.1. Aanleiding ...................................................................................................................... 10 1.2. Stand van het onderzoek ................................................................................................ 10 1.3. Probleemstelling ............................................................................................................ 16 1.4. Onderzoeksvragen.......................................................................................................... 17 1.5. Bronnen en onderzoeksmethoden .................................................................................. 19 1.6. Opzet van de scriptie ...................................................................................................... 22 2 LANDSCHAPSGENESE VAN HET EILAND TERSCHELLING .......................... 23 2.1 Ontstaan van het eiland Terschelling .............................................................................. 23 2.2 Historisch topografische ontwikkeling van het eiland Terschelling ............................... 28 2.3 Opbouw van de Terschellingse duinen, bodem en vegetatie .......................................... 30 2.4 Bewonings- en bezitsgeschiedenis .................................................................................. 35 Eigendom ............................................................................................................................ 35 Demografie en economische ontwikkeling ......................................................................... 38 3 GEBRUIK VAN DE DUINEN ...................................................................................... 41 3.1. Vormen van duingebruik .............................................................................................. 41 1. Beweiding ................................................................................................................... 41 2. Akkerbouw en tuinbouw ............................................................................................. 47 3. Konijnenteelt ................................................................................................................ 52 4. Jacht ............................................................................................................................ 55 5. Brandstof- en waterwinning ........................................................................................ 56 6. Bosbouw ........................................................................................................................ 60 7. Bessenteelt .................................................................................................................. 61 8. Toerisme ..................................................................................................................... 64 9. Overige vormen van delfstofwinning en duingebruik ................................................ 65 3.2 Periodisering van het gebruik ..................................................................................... 69 3.3. Cultuurhistorische relictenkaart van de Terschellinger duinen................................... 72 4 DE OVERAL-BEWEIDING (OEROL) OP TERSCHELLING ............................... 74 4.1. Duinbegrazing als onderdeel van het landbouwsysteem .............................................. 74 4.2. Functioneren van het oerol............................................................................................ 77 4.3. Sociaal fundament onder het oerol ............................................................................. 82 4.4. Ecologisch evenwicht ................................................................................................. 87 Historische bronnen ten aanzien van overexploitatie .................................................... 88 4.5. Afschaffing van het oerol ........................................................................................... 91 Feitelijke afschaffing oerol ............................................................................................. 92 Factoren die een rol speelden bij de ontmanteling van het oerol .................................. 97 4.6. Collectieve beweiding in de 21e eeuw ...................................................................... 101 Proef Landerumerhei ..................................................................................................... 102 Voorwaarden voor het inzetten van collectieve beweiding bij natuurbeheer ............... 103 5 RELATIE VERSTUIVING EN GEBRUIK ................................................................. 106 5.1. Inleiding .................................................................................................................... 106 5.2. Historische bronnen ten aanzien van verstuiving ..................................................... 106 5.3. Historische gegevens over de verstuiving op Terschelling ....................................... 111 De kustzone....................................................................................................................... 113 De middenduinen .............................................................................................................. 116 De binnenduinrand ........................................................................................................... 117 5.4. Drie detailstudies op de binnenduinrand ................................................................... 118 I: Dynamiek van nederzetting en duin bij Stattum ........................................................... 119 II: Het geitenpark ten noorden van Midsland .................................................................. 127 III: Overstoven cultuurland bij het Formerumerbos ........................................................ 130 5.5. Impact van duingebruik op verstuiving .................................................................... 134 Exponentiële impact ......................................................................................................... 136 5.6. Bebossing .................................................................................................................... 137 5.7. Veranderende opvattingen .......................................................................................... 144 6 CONCLUSIES EN AANBEVELINGENFOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. LITERATUUR LIJST ........................................................................................................ 155 Bron illustraties: .................................................................................................................. 155 Lijst van geraadpleegde archieven ...................................................................................... 157 Literatuur ............................................................................................................................ 158 Interviews ............................................................................................................................ 163 Samenvatting Deze scriptie gaat over het dilemma tussen exploitatie en bescherming van de natuurlijke veerkracht van het landschap. In deze historische studie naar het duingebruik van Terschelling staat de wisselwerking tussen het landschap en menselijk gebruik centraal. Onder welke voorwaarden slaagde de samenleving erin om de exploitatiedrang in de hand te houden? Dat is niet alleen een vraagstuk van economische en ecologische factoren, ook de bezitsrelaties, de sociale structuren en de dilemma’s van het collectief spelen een rol. Door verschillende terreinen van wetenschappelijk onderzoek te combineren kunnen we verbanden leggen die mogelijk een rol spelen bij het oplossen van de dilemma’s uit deze tijd. Bij het oplossen van de dilemma’s is gebruik gemaakt van de theorieën omtrent het gemeenschappelijk bestuur (commons) van Elinor Ostrom en Martine de Moor. Na de landschapsgenese in hoofdstuk 2, wordt in hoofdstuk 3 aan de hand van de gebruiksgeschiedenis van het duingebied op Terschelling nagegaan wanneer en op welke wijze de exploitatie de draagkracht van het gebied te boven ging. Het is lastig om natuurlijke en cultuurlijke factoren te onderscheiden. De huidige Wadden zijn in belangrijke mate ontstaan door natuurlijke krachten. Maar naast zand zee en wind heeft