ƏLƏDDİN EYVAZLI NAXÇIVAN QƏDİM TÜRK TORPAĞIDIR İKİNCİ NƏŞR BAKI - ELM – 2006 Elmi redaktor: N. M. Xudiyev, f.e.d.,prof., Əməkdar elm xadimi Rəyçilər: R. C. Məhərrəmova f.e.d., prof,; Ə. A. Rəsulov, f.e.n., dosent, Ələddin Eyvazlı. Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006.-154 s. İSBN 5 - 8066 - 1340 - 2 Kitabda qədim Naxçıvan torpağının toponimləri dilçilik baxımından təhlil olunur və obyektiv tədqiqat nəticəsində müəyyən olunur ki, bu ərazidə mövcud olan adlar ən qədim türk adlarıdır. Naxçıvanda mövcud olan adların eradan çox-çox əvvəllərə aid olması, qədim türk etnosları ilə bağlılığı göstərilir. Təhlil olunan onomastik vahidlər ümumtürk kontekstində, hərtərəfli elmi təhlilə cəlb olunur. Kitab geniş oxucu kütləsi və elmi ictimaiyyət üçün nəzərdə tutulmuşdur. 4602000000 655(07)-2006 © «ELM», 2006 2 NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ 80 İLLİK YUBİLEYİNİN KEÇİRİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ İ H. ƏLİYEVİN SƏRƏNCAMINDAN (2004) Ermənistanın apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində Azərbaycandan qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamaq məcburiyyətində qalan, tez-tez bədnam qonşuların ərazi iddiaları obyektinə çevrilir Naxçıvan tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarının tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir. 3 MÜNDƏRİCAT Dilimizin tarixi - xalqımızın tarixidir.................................... 6 Müəllifdən............................................................................. 8 I FƏSİL Saklar..................................................................................... 10 “Aza” toponimi nə deyir....................................................... 17 Qırxbulaq mahalında............................................................ 17 Zəngibasar mahalında.......................................................... 18 Vedibasar mahalında............................................................ 18 Şərur-Sürməli mahalında..................................................... 18 Dərəkənd-Parçenis mahalında............................................. 19 Saadlı mahalında.................................................................. 19 Talin mahalında..................................................................... 19 Sədərək toponimi (etnotoponim)........................................... 20 Cağazir vəCuğa toponimləri................................................. 20 Siyaqut etnotoponimi........................................................... 21 Saraclı toponimi................................................................... 21 “İşıxlar” (Zəngəzur mahalı) toponimi.................................. 22 Qel, Kel, Kol etnonimi haqqında.......................................... 23 Şumer-sak eyniliyi................................................................ 23 Gənzək toponimi................................................................... 24 Qanzasar adı haqqında.......................................................... 24 Şuşa etnotoponimdir............................................................. 25 Kan hissəciyi haqqında......................................................... 25 Şərur toponimi...................................................................... 26 Püsyan toponimi................................................................... 27 Noraşen sözü haqqında......................................................... 27 Oğlanqala-Ağvan qala-Alban qala........................................ 28 İlya və Şulan “nə deyir”........................................................ 29 II FƏSİL Hunlar haqqında................................................................... 30 Şada toponimi...................................................................... 31 Naxçıvanda “Şibir xan” etnonimi........................................ 31 Tənənəm toponimi............................................................... 33 Cinlər toponimi.................................................................... 33 Danzik toponimi................................................................... 34 Behrud toponimi................................................................... 34 Xələc toponimi...................................................................... 34 Qarxun toponimi................................................................... 35 Əlincə toponimi.................................................................... 35 İlan/lı/ toponimi.................................................................... 36 4 III FƏSİL İç oğuzlar (İşquzaylar).......................................................... 37 Bozbaşlı etnotoponimi 38 Bir boyun tarixi haqqında..................................................... 39 Naxçıvanda “Qaraquş” zootoponimi və “Dədə Qorqud” dastanlarında onun izləri...................................................... 40 Maxta toponimi..................................................................... 42 Qazançı toponimi.................................................................. 42 Qaraçuq toponimi................................................................. 43 Naxçıvan toponimlərinin leksik tarixi haqqında.................. 43 Naxçıvan sözünün mənşəyi haqqında.................................. 45 Azərbaycan sözünün tarixi haqqında .................................. 46 IV FƏSİL Sak türkləri və oğru ermənilər............................................. 50 Nəticə................................................................................... 55 Резюме................................................................................ 56 Summary............................................................................. 57 Onomalogiyaya aid terminlər............................................. 58 İstifadə edilmiş ədəbiyyat................................................... 60 5 DİLİMİZİN TARİXİ - XALQIMIZIN TARİXİDİR Naxçıvan haqqında elmi əsərlərin yazılması Azərbaycan tarixinin ən vacib səhifələrindən olaraq həmişə aktualdır. Qafqazda yaşayan bütün xalqlar və Qafqazşünas alimlər bu torpağın Azərbaycanla qırılmaz bağlılığını təsdiq edir. Mənfur düşmənlərimizin haqsız qeyri-elmi iddialarını ifşa edən yazılar, kitablar daim yazılmalı və hətta dünya dillərinə çevrilməlidir. Hələ 1999-cu il fevralın 4-də ümummilli lider, Azərbaycan Respublikasının prezidenti H. Ə. Əliyev “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyinin keçirilməsi haqqında” geniş məzmunlu fərman imzalamışdı. Bu məqsədlə yaradılmış Dövlət Komissiyası tədbirlər planını işləyib hazırlamış, geniş elmi-praktik konfranslar, festival, müsabiqələr, sərgilər və s. təşkil edərək “Naxçıvan Ensiklopediyası”nı, digər maddi mədəniyyət abidələrinin tarixinə aid nəşrləri həyata keçirmişdir. Böyük öndər Naxçıvan haqqında öz qayğısını bir ənənəyə çevirmişdir! Bu günlərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyi tamam oldu. Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İ. H. Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılmasının 80 illiyi münasibətilə sərəncam vermişdir. Sərəncamda əvvəlki tədbirlər planının həyata keçirilməsi xatırlanaraq onun böyük əhəmiyyəti qeyd olunmuşdur. Daha sonra sərəncamda deyilir: “...Ermənistanın apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində Azərbaycanın qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamaq məcburiyyətində qalan, tez-tez bədnam qonşuların ərazi iddiaları obyektinə çevrilən Naxçıvan tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarının tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq [4-5] cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir” (“Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 13-19 fevral, 2004). Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində ən tutarlı və tarixi mənbə onun dil vahidləri - daha dəqiq deyilsə - adlardır. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində xüsusi yeri olan onomastik vahidlərin əsaslı şəkildə öyrənilməsi müasir dilçiliyimizin qarşısında duran mühüm məsələlərdən biridir. Bu vahidlər dilin elə leksik qatını təşkil edir ki, burada həm minilliklərin səsi, həm də müasir dövrün nəfəsi duyulur. Onomastikanın əsas və geniş sahələrindən olan toponimlərdə, antroponimlərdə xalqımızın, dilimizin uzaq keçmişi öz izlərini saxlamaqdadır. Onomastika təkcə dilçilik deyil, coğrafiya, tarix, etnoqrafiya elmləri ilə də sıx əlaqədə olan bir sahədir. Bu vahidlər yarandığı dövrün siyasi, ictimai, mədəni həyatı ilə bağlıdır. Ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdə yaranmış bu sözlərdə Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası, morfologiyası ilə əlaqədar, olduqca maraqlı faktlar meydana çıxarmaq mümkündür. Bütün bu amillər sözün yaranma tarixini müəyyənləşdirmək üçün də tədqiqatçıya imkan verir. Məhz bu baxımdan Azərbaycan xalqının, dilinin, tarixinin öyrənilməsində onomastik vahidlər əvəzsiz mənbədir. Onomastik vahidlər leksik, morfoloji, sintaktik, həm də semantik yolla yaranır. Ona görə də bunların linqvistik təhlili, xüsusilə struktur tiplərinin, etimologiyalarının müəyyənləşdirilməsi dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə bağlı bir sıra mühüm məsələlərinin həlli üçün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada dilin lüğət tərkibindəki leksik qatların mənşəyini, semantik inkişafını, söz yaradıcılığı prosesini və s. izləmək, müəyyənləşdirmək mümkündür. Digər tərəfdən onomastik