PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY RADOS£AW PIKIES G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Pomorza wschodniego, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Ostróda (173) (z 1 fig., 3 tab. i 5 tabl.) WARSZAWA 2014 Autor: Rados³aw PIKIES Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy Oddzia³ Geologii Morza ul. Koœcierska 5, 80-328 Gdañsk Redakcja merytoryczna: Joanna SIEWIOREK Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN ISBN 978-83-7863-367-9 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2014 Przygotowanie wersji cyfrowej: Jadwiga GAC-JACHOWICZ, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp ........................................................ 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ......................................... 8 III. Budowa geologiczna ................................................16 A. Stratygrafia ....................................................16 1. Paleogen ....................................................17 a. Paleocen ..................................................17 b. Eocen + oligocen .............................................17 2. Neogen ....................................................18 a. Miocen ...................................................18 3 . Czwartorzêd .................................................19 a. Plejstocen .................................................19 Zlodowacenia najstarsze .........................................20 Zlodowacenie Narwi .........................................20 Stadia³ dolny ...........................................20 Zlodowacenia po³udniowopolskie ....................................22 Zlodowacenie Nidy ..........................................22 Stadia³ górny ............................................22 Interglacja³ ma³opolski ..........................................23 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................24 Stadia³ dolny ............................................24 Stadia³ górny ............................................26 Interglacja³ ferdynandowski ........................................27 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................27 Interglacja³ wielki .............................................29 Zlodowacenie Liwca .........................................29 Interglacja³ Zbójna ..........................................29 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................30 Zlodowacenie Odry ..........................................30 Zlodowacenie Warty .........................................31 Interglacja³ eemski ............................................34 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................34 Zlodowacenie Wis³y ..........................................34 Stadia³ œrodkowy .........................................35 Stadia³ górny ............................................36 b. Czwartorzêd nierozdzielony .......................................42 c. Holocen...................................................44 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...................................46 C. Rozwój budowy geologicznej ..........................................47 IV. Podsumowanie ....................................................53 Literatura .....................................................54 SPIS TABLIC Tablica I — Profil otworu badawczego dla SMGP (kartograficznego) Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica III — Zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej zlodowacenia Wis³y w po³udniowej Warmii Tablica IV — Przekrój geologiczny C–D Tablica V — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP Obszar arkusza Ostróda (173) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) administracyjnie jest po³o¿ony w województwie warmiñsko-mazurskim, powiecie ostródzkim, w obrêbie gmin: Ostróda, Mi³om³yn, £ukta i Mor¹g. Wed³ug fizycznogeograficznego podzia³u Polski na regiony (Kondracki, 2002), wiêksza czêœæ obszaru arkusza nale¿y do Pojezierza I³awskiego. Wschodnia czêœæ terenu badañ znajduje siê w obrêbie Pojezierza Olsztyñskiego. Niewielkie fragmenty po³udniowej czêœci omawianego obszaru nale¿¹ do Garbu Lubawskiego i Doliny Drwêcy. Granice arkusza Ostróda wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 19º45' i 20º00' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53º40' i 53º50' szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Analizowany teren zajmuje powierzchniê 306 km2, z czego 291 km2 stanowi czêœæ l¹dowa. Niniejsze opracowanie zosta³o wykonane w Oddziale Geologii Morza Pañstwowego Instytutu Geologicznego–Pañstwowego Instytutu Badawczego w Gdañsku-Oliwie na podstawie projektu badañ geologicznych arkuszy Ostróda (173), Dobrzyki (172) i £ukta (174) (Rabek i M³yñczak, 2001), zatwier- dzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ nr DG/kok/AO/489-NY-32/2002 z dnia 30.12.2002 r. Prace geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne wykonali R. Pikies w latach 2007–2009 oraz L. Zaleszkiewicz i T. WoŸniak w 2007 r. W ramach prac dokumentacyjnych opisano profile 706 sond rêcznych i ods³oniêæ, wykonano tak¿e 185 sond mechanicznych, o ³¹cznym metra¿u 1200 m, zlokali- zowanych zarówno wzd³u¿ linii przekrojów geologicznych, jak i w rejonach o niewielkiej liczbie otworów. Na mapê geologiczn¹ naniesiono 12 punktów dokumentacyjnych (tab. 1). Poza tym zesta- wiono 159 profili otworów archiwalnych. Korzystano równie¿, szczególnie przy konstrukcji przekro- jów geologicznych, z profili otworów znajduj¹cych siê na obszarach s¹siednich arkuszy, blisko granicy z arkuszem Ostróda. Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano dane z 268 profili p³ytkich otworów archiwalnych (dokumentacje surowcowe, geologiczno-in¿ynierskie, hydrogeologiczne), o ³¹cznym metra¿u oko³o 1440 m, oraz dane z 295 p³ytkich sondowañ o g³êbokoœci do 10 m (doku- mentacje Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych). 5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych Numer punktu Rodzaj punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ dokumentacyjnego Uwagi na mapie w notatniku (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) (wg s³ownika)* geologicznej terenowym 1 W/H-3/2007 sm Majdany Wielkie 109,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 2 W/H-21/2007 sm NiedŸwiady 129,1 14,0 Przekrój geologiczny C–D 3 W/H-6/2007 sm Ligi 100,5 10,0 Przekrój geologiczny C–D 4 W/H-7/2007 sm Bynowo 108,0 12,0 Przekrój geologiczny C–D 5 W/H-15/2007 sm Faltyjanki 113,5 12,0 Przekrój geologiczny C–D 6 W/H-16/2007 sm Zak¹tek 115,0 16,0 Przekrój geologiczny C–D 7 W/H-17/2007 sm Zak¹tek 118,0 16,0 Przekrój geologiczny C–D 8 W/H-20/2007 sm Zak¹tek 128,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D 9 W/H-11/2007 sm Liwa 100,0 12,0 Przekrój geologiczny A–B 10 W/H-12/2007 sm Lubieñ 100,5 12,0 Przekrój geologiczny A–B 11 W/H-124/2007 sm Pi³awki 99,5 10,0 Przekrój geologiczny A–B 12 Sr-475 sr Tyrowo 96,0 1,5 Badania palinologiczne * sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna. Do opracowania litologii i stratygrafii osadów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a w 2008 r. wyko- nano otwór kartograficzny 16 (Bynowo), o g³êbokoœci 211,5 m, który osi¹gn¹³ strop pod³o¿a czwar- torzêdu (tabl. I). Z profilu tego otworu pobrano 277 próbek do badañ litologiczno-petrograficznych (Szelewicka i Kaulbarsz, 2009). Dodatkowo, w celu rozpoznania paleogeografii rozleg³ej równiny zbudowanej z torfów i gytii, otaczaj¹cej od po³udnia Jezioro Drwêckie, przeprowadzono osiem badañ palinologicznych i 12 malakologiczno-ostrakodologicznych (Krzymiñska, 2009; Miotk- -Szpiganowicz, 2009). W 2007 r. wzd³u¿ linii dwóch przekrojów geologicznych wykonano profile elektrooporowe, o ³¹cznej d³ugoœci 22,5 km, które obejmowa³y 88 sond geoelektryczno-oporowych (SGE), o rozstawie œrednio co 250 m. Wyniki tych pomiarów skonfrontowano z wydzieleniami litologicznymi z profili otworów archiwalnych, a nastêpnie zreinterpretowano je po wykonaniu otworu kartograficznego. Stano- wi³o to podstawê do identyfikacji geologicznej wydzielonych warstw, z której wynika, ¿e opory niektó- rych serii skalnych czwartorzêdu oraz neogenu i paleogenu s¹ zbli¿one lub identyczne (M¿yk, 2007). Utrudni³o to rozró¿nienie warstw geoelektrycznych na przekrojach geologicznych. Generalnie strop pod³o¿a czwartorzêdu charakteryzuje siê spadkiem oporu do wartoœci poni¿ej 40 W, co odpowiada obec- noœci utworów ilasto-mu³kowo-piaszczystych (M¿yk, 2007). Na omawianym obszarze strop ten wystê- puje na wysokoœci 90,0–105,0 m p.p.m., co generalnie potwierdzaj¹ wyniki badañ elektrooporowych. Na podstawie tych badañ mo¿na tak¿e stwierdziæ, ¿e na terenie arkusza nie nale¿y spodziewaæ siê obec- noœci g³êbokich wciêæ erozyjnych o charakterze dolin kopalnych. M¿yk (2007) odniós³ sie równie¿ do archiwalnych badañ elektrooporowych (Marciniak, 1966; Pilaciñski, 1987), które wskazuj¹ na doœæ sil- nie zró¿nicowan¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych (od kilkunastu do ponad 100 m). 6 W niniejszym opracowaniu przedstawiono pierwsz¹ kompleksow¹ charakterystykê budowy geologicznej obszaru objêtego granicami arkusza Ostróda, ze szczególnym uwzglêdnieniem osadów czwartorzêdowych i jego pod³o¿a. Prace badawcze nad utworami czwartorzêdu na wiêksz¹ skalê rozpoczê³y siê po 1945 r. Do najwa¿niejszych publikacji z tego okresu nale¿y Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Toruñ, wydania A (Galon, 1947) i B (Galon i Pacowska, 1953) oraz Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz I³awa, wydaniaAiBwraz z Objaœnieniami (Makowska, 1978, 1979, 1980). Omawiany obszar nie by³ przedmiotem szczegó³owych badañ geologicznych. Informacje do- tycz¹ce terenu arkusza mo¿na znaleŸæ w szerszych regionalnych