Śląsk Cieszyński w redniowieczu (do 1528 roku) Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica Idzi Panic TOM II Cieszyn 2015 Dzieje Śląska Cieszyńskiego Śląsk Cieszyński od zarania w redniowieczu do czasów współczesnych (do 1528 roku) pod redakcją Idziego Panica Idzi Panic TOM II Cieszyn 2015 Recenzent naukowy Jerzy Sperka Wydawca © Starostwo Powiatowe w Cieszynie 43-400 Cieszyn ul. Bobrecka 29 tel.: 033 477 71 44; e-mail: [email protected] Cieszyn 2015 Redakcja Idzi Panic Opracowanie graficzne, skład, redakcja techniczna Kazimierz Gajdzica Na okładce użyto zdjęcia tzw. Madonny Cieszyńskiej ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie (fot. M. Dembiniok) Korekta Maria Jolanta Panic Koordynator wydawnictwa Łukasz Konarzewski Druk , sp. z o. o., Czeski Cieszyn Wydanie drugie, uzupełnione Wydanie pierwsze ukazało się w 2010 roku ISBN 978-83-926929-1-1 (całoć) ISBN 978-83-935147-8-6 (tom II, wydanie drugie) Spis treci 7 Wstęp / Idzi Panic 11 Dynastia Piastów cieszyńskich / Idzi Panic 11 Protoplaci 14 Cieszyńska linia Piastów w redniowieczu 28 Konkluzje 29 Dzieje polityczne / Idzi Panic 31 Okres kasztelański 54 Powstanie księstwa cieszyńskiego 69 Sytuacja w dobie panowania Kazimierza I 112 Przemysław Noszak – książę dyplomata 147 Księstwo w pierwszej połowie XV wieku 157 Pod rządami synów Bolesława I 177 Kazimierz II – w przededniu nowej epoki 189 Konkluzje 191 Sytuacja prawno-ustrojowa / Idzi Panic 191 Uwagi wprowadzające 193 Władza książęca 200 Położenie wewnętrzne książąt cieszyńskich 222 Położenie wobec społeczeństwa księstwa 229 Aparat władzy 245 Symbolika i ideologia władzy książęcej 267 Konkluzje 269 Wojskowoć książąt cieszyńskich / Idzi Panic 269 Uwagi wstępne 272 System obronny księstwa cieszyńskiego 280 Potencjał mobilizacyjny księstwa 281 Konkluzje 283 Sytuacja osadnicza i demograficzna / Idzi Panic 283 Osadnictwo w okresie kasztelańskim 295 „Rewolucja osadnicza” przełomu XIII i XIV wieku 303 Okres pełnego i schyłkowego redniowiecza 315 Pochodzenie mieszkańców Śląska Cieszyńskiego 319 Sytuacja demograficzna w redniowieczu 322 U schyłku epoki 324 Konkluzje 325 Sytuacja społeczno-gospodarcza / Idzi Panic 327 Sytuacja własnociowa u schyłku redniowiecza 337 Źródła i wysokoć dochodów książęcych 342 Szlachta 352 Ustrój prawny i gospodarka miast 376 Warstwa chłopska 377 Konkluzje 379 Kociół w księstwie cieszyńskim / Idzi Panic 381 Przynależnoć diecezjalna 381 Początki chrzecijaństwa na Śląsku Cieszyńskim 384 Organizacja parafialna 404 Patrocinia 418 Funkcje integracyjne parafii wiejskich 424 Klasztory 442 Chrzecijańska służba bliźnim 448 Działalnoć dobroczynna Kocioła 453 Konkluzje 455 Szkolnictwo / Idzi Panic 464 Konkluzje 465 Bibliografia 493 Indeks osób 511 Indeks miejscowoci 519 Teschener Herzogtum im Mittelalter 528 The Duchy of Teschen in the Middle Ages 7 Idzi Panic Wstęp Zgodnie z zapowiedzią sformułowaną we wstępie do wie- lotomowej monografii dziejów Śląska Cieszyńskiego, jej ko lejny – drugi już tom, dotyczy przeszłoci tego regionu w redniowieczu. Epoka ta, w odniesieniu do tego teryto- rium, obejmuje ponad 500 lat. Tak się bowiem składa, że redniowieczne dzieje Śląska Cieszyńskiego rozpoczynają się niemal w tym samym czasie, co powstawanie monar- chii wczesnopiastowskiej. W tym włanie czasie zo stały podjęte znaczące przedsięwzięcia budowlane na Wzgó- rzu Zamkowym w Cieszynie, czego najbardziej dzisiaj widocznym wiadectwem jest rotunda pod wezwaniem w. Mikołaja. Kres tej epoki przypadł na Śląsku Cieszyń - skim na schyłek panowania księcia Kazimierza II, który z grona żyjących odszedł w 1528 roku. W tym czasie przez około 350 lat ziemia cieszyńska była częcią wczesnopiastowskiej monarchii polskiej, naj- pierw zjednoczonej, a później rozbitej na dzielnice. Na- stępnie, w 1327 roku, weszła w skład państwa czes kiego, kiedy to książę Kazimierz I złożył hołd lenny Janowi Luk- semburskiemu. Pod władzą jego następców po zostawała aż do końca tej epoki. To podporządkowanie rzutowało na postępowanie tutejszych książąt. Na po czątek byli wład- cami w warunkach dzielnicowych suwe rennymi. Utracili ją po wejciu w zależnoć lenną, jednak w chwili, kiedy w Czechach nastał chaos związany z wojnami husyc- kimi, książęta cieszyńscy (podobnie jak większoć książąt ląskich) stali się na powrót niemal samodzielnymi pod- miotami politycznymi. Swoją swobodę utra cili dopiero po opanowaniu Moraw, Śląska i częci Czech przez króla Węgier Macieja Korwina i nigdy już jej nie uzyskali. To wszystko zadecydowało, że książęta ląscy, w tym także cieszyńscy, po hołdach lennych najpierw szukali dróg awansu na dworach Luksemburgów, a od wojen husyc- kich prowadzili w owym czasie niejednokrotnie własną politykę. W konsekwencji ich działalnoć polityczna 8 Idzi Panic niejednokrotnie splatała się z wielkimi wydarzeniami międzynarodowymi, w których na przykład książęta cieszyńscy w owym czasie wywierali cza- sem swój istotny lad. Były też dłuższe okresy czasu (w XV stuleciu), kiedy w istocie zachowywali się jak władcy suwerenni. To wszystko sprawia, że dla tej epoki szczególnie wiele miejsca należy powięcić dziejom politycz- nym ówczesnego księstwa cieszyńskiego. Zarazem, aby nie były one ode- rwane od ówczesnej rzeczywistoci, musielimy je silnie sprząc z dziejami powszechnymi, przede wszystkim Europy Środkowej. W konsekwencji ich opis musiał zająć tak wiele miejsca. Nigdy bowiem w dziejach tutejsi ksią- żęta nie zajmowali już takiej pozycji, jak w tej epoce. Z tych samych względów wiele uwagi należało powięcić położeniu praw- nemu zarówno księstwa cieszyńskiego, jak i samych książąt. Ci ostatni, jak- kolwiek od 1327 roku byli lennikami władców czeskich, to jednak w samym księstwie sprawowali władzę na wzór władców suwerennych. W relacjach z poddanymi posługiwali się dwoma systemami prawnymi: lennym oraz pol- skim prawem zwyczajowym, zwanym w ówczesnych źródłach równoważnie ius ducale lub ius polonicale. Równie wiele miejsca w prezentowanym tomie należało powięcić dziejom lokalnego Kocioła. To włanie w tej epoce dotarło do nas chrzecijaństwo, które w Europie uformowało taki, a nie inny system wartoci, zachowań i oby czajów. To chrzecijaństwo (pomijamy w tym momencie aspekty dok- tryny religijnej) – dla przykładu – skłaniało wtenczas ludzi do podejmowania zabiegów o los najuboższych, zakładając w miastach przytułki dla ubogich, zwane wówczas szpitalami. To chrzecijaństwo zakazywało wówczas upra- wiania wyniszczającej lichwy, która jednym zapewniała bogactwo, innych wiodła do nędzy. I jakkolwiek naukę Pana Jezusa nie raz obchodzono, to jednak zawsze pojawiali się ludzie (w tej epoce choćby w. Franciszek), któ- rzy ją na nowo ożywiali. Te i pozostałe zagadnienia rozpatrywalimy w takim zakresie, w jakim umożliwiały to dostępne, często ubogie ilociowo źródła. Rezygnujemy w tym miejscu z ich szczegółowego omawiania, dodając wszakże, że jeżeli chodzi o źródła dyplomatyczne, ich najważniejszy zestaw został opubliko- wany przez Emericha Němca1. Ponadto w ostatnim czasie ukazała się cenna edycja najstarszego z zachowanych urbarzy cieszyńskich, z 1518 roku, która wyszła spod ręki Radima Ježa2. Dodatkowe wiadomoci źródłowe znajdu- 1 Listinář Těšínska. Codex diplomaticus ducatus Tessinensis. Sbírka listinného materiálu k dějinám knížectví Těšínského. T. 1: 1155–1400. Wyd. E. Němec. Český Těšín 1955; T. 2: 1401–1459. Wyd. E. Němec. Český Tě šín 1958; T. 3: 1460–1495. Wyd. E. Němec. Český Těšín 1960; T. 4: 1496–1526. Wyd. E. Ně mec. Český Tě šín 1961; T. 5: 1527–1550. Wyd. E. Němec. Český Těšín 1966. Kolejne tomy, przy których z E. Němecem współpracował E. Šefčík, zawierają dokumenty do dzie- jów nowożytnych. 2 Jež, R.: Urbář těšínské komory a svatební smlouva knížete Václava II. s Annou Braniborsko- -Ans bašskou z roku 1518. „Práce a studie Muzea Beskyd – Společenské vědy”. 2007, t. 18. Wstęp 9 jemy w różnych archiwach, z których najważniejszym jest zasób Archiwum Państwowego w Ka towicach, Oddziału w Cieszynie. Epoka ta była już przedmiotem osobnych zainteresowań, które zaowoco- wały – oprócz opracowań szczegółowych3 i szeregu przyczynków, które bę- dziemy przytaczali w dalszej częci tekstu – także pierwszymi syntezami, pióra Vincenza Praska4 i autora tych słów5. Dodajmy na zakończenie, że w drugim wydaniu tego tomu nie został zamieszczony tekst Bogusława Czechowicza powięcony sztuce regionu w omawianej epoce, gdyż jego opracowanie zostanie opublikowane w ostat- nim, ósmym tomie monografii Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. Wykaz skrótów APC Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie CDS Codex diplomaticus Silesiae KC Komora Cieszyńska (zespół archiwalny w APC) KCC Książnica Cieszyńska w Cieszynie KDS Kodeks dyplomatyczny Śląska LT Listinář Těšínska. Codex diplomaticus ducatus Tessinensis. Sbírka listinného materiálu k dějinám knížectví Těšínského LuBS Lehns und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelner Fürstenthümer im Mittelalter PC „Pamiętnik Cieszyński” SOkAK Powiatowe Archiwum Państwowe w Karwinie (Státní okresní archiv v Karviné) Sobótka „Śląski Kwartalnik Historyczny «Sobótka»” SUb Schlesisches Urkundenbuch SZ Kolekcja rękopisów biblioteki księdza Leopolda Jana Szersznika (zespół archiwalny w KCC) ZAO Archiwum Krajowe w Opawie (Zemský archiv v Opavě) ZDPP Zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych (zespół archiwalny w APC) 3 Wymienimy np. D. Pindur: Těšínsko za vlády piastovského kní žete Kazimíra II. (1477–1528). „Práce a studie Muzea Beskyd – Společenské vědy”. Frýdek-Místek 2004, t. 14; I. Pa nic: Książę Przemysław Noszak (* ok. 1332/1336, † 1410).