MAGDALENA SULIMA DOM POGRANICZA W KULTURZE WSI PODLASKIEJ OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI BIAŁOSTOCKIEJ BIAŁYSTOK 2018 Recenzenci: prof. nzw. dr hab. inż. arch. Piotr Molski prof. zw. dr hab. inż. arch. Miriam Wiśniewska Redaktor wydawnictwa: Elżbieta Dorota Alicka © Copyright by Politechnika Białostocka, Białystok 2018 ISBN 978-83-65596-56-7 ISBN 978-83-65596-57-4 (eBook) Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 4.0 (CC BY-NC-ND 4.0) Pełna treść licencji dostępna na stronie creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl Publikacja jest dostępna w Internecie na stronie Oficyny Wydawniczej PB https://pb.edu.pl/oficyna-wydawnicza/publikacje/publikacje-2018/ Redakcja techniczna, skład: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej Druk: Partner Poligrafia Andrzej Kardasz Nakład: 43 egz. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej ul. Wiejska 45C, 15-351 Białystok tel.: 85 746 91 37 e-mail: [email protected] www.pb.edu.pl SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE: DOM W KULTURZE WSI .......................................................................... PRZEDMOWA ...................................................................................................................................... 5 ROZDZIAŁ 1 11 ZARYS TEMATYCZNY I TERYTORIALNY................................................................................ ................................................................................................................. ................................................................................................................ 17 1.1. Definicja pogranicza ......................................................................................................... 17 1.2. Granica a pogranicze .................................................................................................................. 17 1.3. Klasyfikacja pograniczy ........... 18 1.4. Pogranicze etniczne 21 1.5. Podlasie jako pogranicze narodowościowe i religijne ............................................................... – rys historyczny 23 1.6. Identyfikacja narodowościowa ...................................................................................................................... i wyznaniowa na podlaskich wsiach pogranicza etnicznego – aspekt współczesny 32 ROZDZIAŁ1.7. Obszar 2badawczy 34 WIEŚ POGRANICZA ......................................................................................................................... ........................................................................................... 45 2.1. Analiza struktury przestrzennej wsi wschodniego .................................................................... pogranicza na tle przekształceń agrarnych .......................................... 48 2.2. Układ przestrzenny działek zagrodowych 53 2.2.1. Zagroda z okresu pomiary włócznej z XVI ......................................................... wieku 60 2.2.2. Zagroda pouwłaszczeniowa ............................. (wydłużona typu bielsko-hajnowskiego) ........................................................................................... 61 2.2.3. Zmodernizowana zagroda z okresu międzywojennego 66 ROZDZIAŁ2.2.4. Zagroda 3 pokomasacyjna 67 DOM POGRANICZA .......................................................................................................................... ...................................................................................... 73 3.1. Układ funkcjonalno-przestrzenny ...................................................................................................... 75 3.1.1. Wydłużona chata jedno- lub półtoratraktowa z przyściennym ustawieniem pieca ................................................................................... 75 3.1.2. Dom półtora- lub dwutraktowy z centralnie usytuowanym piecem z lat trzydziestych XX wieku ............................................................................ 87 3.1.3. Dom z .................................................................................................................................. rozbudowanym systemem urządzeń grzewczych z lat czterdziestych............................................................................................................. i późniejszy 88 3.2. Konstrukcja 89 3.3. Detal architektoniczny 95 3 Spis treści ROZDZIAŁ 4 CHARAKTERYSTYKA PRZESTRZENI DOMOWEJ ........................................................... .................................................................................. ...........................................................................................109 4.1. Mistyka i symbolizm prawosławia 109 4.2.ROZDZIAŁ Miejsca 5 i etapy budowy domu 112 WNĘTRZE DOMU............................................................................................................................. ..................................................................................................... ...............................................................................133 5.1. Wyposażenie i dekoracja 133 5.2.ROZDZIAŁ Symbolika 6 miejsc, sprzętów i mebli 148 PRZESTRZEŃ DOMOWA W OBCHODACH ŚWIĄTECZNYCH ..................................... .............................................. .......................................................181 6.1. Przestrzeń domowa w obchodach świąt dorocznych 181 ZAKOŃCZENIE6.2. Przestrzeń domowa ................................................................................................................................. w obrzędach recepcyjnych 216 SUPLEMENT ......................................................................................................................................245 BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................................253 STRESZCZENIE ..................................................................................................................................257 SUMMARY ...........................................................................................................................................275 277 4 SŁOWO WSTĘPNE DOM W KULTURZE WSI Wizja domu jest dość tajemniczą i magiczną częścią kultury ludowej. Wiąże się z nią pewna symbolika, która pojawia się niemal we wszystkich etapach jego istnie- nia: od momentu budowy aż po mieszkanie w nim.dom Słowo „dom”dům jest jednym zдом naj- starszych,δόμος oczywistych dómos pojęć – znanychdomus i bliskich każdemu człowiekowi. W wielu językach brzmi ono bardzo podobnie: słowacki , czeski , białoruski , grecki ( ) czy łaciński . Wszystkie kojarzą się w ludzkim rozu- mieniu zarówno z czynnością konstruowania, budowania i tworzenia, jak i z pewną przestrzenią wydzieloną i zasiedloną przez człowieka, w której jest on „na swo- im”, którą szczególnie chronił przed obcym światem zewnętrznym [289, s.81]. Już stwarzając pierwszych ludzi, Bóg powiedział im, aby czynili sobie ziemięBudować poddaną dom [225, 1,28]. Słowa te doskonale oddają znaczy stosunek zadomowić człowieka się do swojego kawałka. miejsca na ziemi, który orientuje go w świecie i kształtuje tożsamość. 1 pierw- szebowiem, doświadczenie jak pisał ksiądzświata Józef Tischner, [302, s.228] Poprzez dom świat był postrzegany [240, s.43], tu miało także miejsce [212, s.4], nauka orientacji i poruszania się w nim. Od cza- sów pierwotnych ludzie, poznając otaczającą ich rzeczywistość, wyobrażenia o niej przenosili właśnie do swoich mieszkań, nadając im treści – komunikaty o znaczeniu namacalnym, jak i symbolicznym. Takie „własne terytorium” [270, s.34], o ściśle wytyczonych granicach, stawało się wyznacznikiem – emblematem zamieszkującej go grupy społecznej, czyli rodziny [289, s.82]. Obraz domu jako obszaru życiaDom chłopskiego: przedstawiaod narodzinpodstawowe do śmierci, zjawisko prze - ukształtowaniastrzeni codziennej świata egzystencji w jego postaci – trosk najprostszej i wesel, posiadał niejako wymiar sakralny, nawiązujący do idei kreacji świata: (...) (...) [39, s.1196]. Generalnie zresztą, jak pisał Jakub Bułat, tożsamość kultury wiejskiej wyraża się właśnie w kategoriach sakralnych [48, s.27], a religia stanowi tutaj najbardziej trwałą wartość zarówno 1 Być człowiekiem znaczy: być na Ziemi jako śmiertelny, znaczy: miesz- kać Martin Heidegger w swojej rozprawie na temat zamieszkiwania porównuje wręczBudowanie jestestwo dokonujedo zamieszkiwania. się wtedy, gdyPisze człowiek on: zamieszkuje ziemię, gdy człowiek jest u siebie, w domu na ziemi i gdy [138, tę ziemię s.141]. uprawia, Hanna zagospodarowuje,Buczyńska-Garewicz, zabudowuje interpretując. Budowanie słowa filozofa,wskazuje stwierdza: na występowanie za- mieszkiwania, na rozumienie ziemi jako domu. Samo budowanie już jest zamieszkiwaniem, które określa sens budowania budowanie>> w XIV wieku wyparło polskie <<siedlenie>> [44, s.135]. Potwierdza to Maciej Cisło, który zauważa analogię pomiędzy słowem „budować” a „zamieszkiwać” i „zasiedlać”, pisząc: << [66, s.106]. 5 Słowo wstępne 2 w wymiarze kulturowym, jak i osobowościowym [245, s.169] . Budowa, rozplano- wanie, wyposażenie i późniejsze zamieszkiwanie tradycyjnie powiązane było z sys- temem znaków i znaczeń, tych duchowych i tych zmysłowych. Najbardziej ujawnia- ły się one podczas obchodów świąt dorocznych oraz w sytuacjach obrzędowych, które wyznaczały punkty zwrotne w życiu człowieka, jak narodziny, wesele czy po- grzeb, i posiadały właściwądomowina każdemu z nich oprawę, mającą swojedomowizna