T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ GEÇ HİTİT KRALLIKLARINDAN GURGUM’UN TARİHİ, TARİHİ COĞRAFYASI VE ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETKİLEŞİMİ İREM ELÇİ 2501140153 Tez Danışmanı Doç. Dr. Erkan KONYAR İSTANBUL, 2019 1 2 ÖZ GEÇ HİTİT KRALLIKLARINDAN GURGUM’UN TARİHİ, TARİHİ COĞRAFYASI VE ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETKİLEŞİMİ İREM ELÇİ Geç Hitit Krallıklarından Gurgum’un lokalize edildiği yer, Paleolitik Çağ’dan Demir Çağı’na kadar insan yerleşiminin bulunduğu bir bölgedir. Özellikle Anadolu’da Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda ve Hitit dönemine karşılık gelen Tunç Çağı’nda Kahramanmaraş’ın bir geçiş noktası olması önemini arttırır. Anadolu ve Mezopotamya’nın Demir Çağı’na geçmesi ise büyük bir yıkım ve kaosun ardından gerçekleşir. Tunç Çağı’nın büyük güçleri ya yıkılmış, ya da geniş sınırlarından kendi merkezlerine doğru çekilmek zorunda kalmışlardır. Bölgede oluşan siyasi boşluk ortamından Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve Kuzey Suriye’de tarihte adlarını Geç Hitit Krallıkları ve Urartu Krallığı olarak bildiğimiz devletler ortaya çıkarken; Mezopotamya’da ise Assur, Yeni Assur İmparatorluğu olarak eski gücünü yeniden kazanmaya çalışmaktaydı. Bu tezde bugünkü Kahramanmaraş il sınırları içinde yer alan ve Luvice konuştuğu düşünülen Geç Hitit Krallıklarından Gurgum Krallığı’nı ele geçen yazıtlar ve mezar stelleri ışığında; tarihi, kral listesi ve çevresinde yer alan diğer siyasi unsarlar ele alınmıştır. Gurgum Krallığı ve bulunduğu bölge ile ilgili kapsamlı çalışmaların olmaması tezin en büyük sorunlarındandır. Anahtar Kelimeler: Gurgum Krallığı, Maraş Yazıtları, Mezar Stelleri, Yeni Assur İmparatorluğu, Urartu Krallığı, Arami Devletleri. iii ABSTRACT THE HISTORY AND HISTORICAL GEOGRAPHY OF THE NEO-HITTITE KINGDOM OF GURGUM AND ITS INTERACTIONS WITH NEIGHBOURING CULTURES İREM ELÇİ The area, where Neo-Hittite Kingdom of Gurgum is located, is a place where human settlement is attested since Paleolithic to Iron Age. The fact that Kahramanmaraş is a passing point during the Assyrian Trade Colonies period and the Hittite period, which corresponds to the Bronze Age, shows the area’s historical importance in Anatolia. The dawn of Iron Age in Anatolia and Mesopotamia came following a great chaos and destruction. The great powers of Bronze Age were either fallen or abandoned their empires and forced to retreat to their homelands. Out of the political vacuum created by this chaos, the states that we call Neo-Hittite Kingdoms and Kingdom of Urartu were established in Southeastern Anatolia, Eastern Anatolia and Northern Syria; while Assyria was trying to reclaim its former splendour in Mesopotamia, struggling to become the Neo-Assyrian Empire. In this thesis, the history, king list and other political elements surrounding the Neo-Hittite Kingdom of Gurgum, whose people are thought to speak Luwian and which lies within the present-day province of Kahramanmaraş, in the light of recovered inscriptions and funerary stelae. The greatest issue in the course of writing this thesis was the lack of extensive study on the Kingdom of Gurgum and in the region it was located. Keywords: Kingdom of Gurgum, Maraş Inscriptions, Funerary Stelae, Neo-Assyrian Empire, Kingdom of Urartu, Aramean States. iv ÖNSÖZ Gurgum’un Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Çevre Kültürlerle Etkileşimi başlıklı tezimin konusu, Kahramanmaraş’ta Demir Çağı’nda, MÖ 11. yüzyıl sonundan Assur Kralı II. Sargon’un ilhak ettiği MÖ 711’e kadar siyasi varlığını sürdürmüş Geç Hitit Krallıklarından Gurgum’dur. Gurgum’u, Maraş ve çevresinde bulunmuş, 4’ü Türkiye’de olmak üzere, Louvre ve Metropolitan da dâhil, dünya çapında toplam 9 müzeye yayılmış 21 Luvice yazıtlı stelle 6 Assur Kralı tarafından yazdırılmış 17 Assurca yazıta bakarak inceleyen bir çalışmadır. Bu yazıtlar, Gurgum’un tarihi, kral soyağacı, Assur ve Urartu gibi güçlerle olan ilişkileri gibi konuların yanında, ilişki içinde bulunduğu diğer küçük Hitit/Luvi ve Arami devletlerin de Assurla temaslarını anlatmaktadır. Söz konusu yazıtların incelenmesi yanında, Maraş’a komşu bölgelerdeki mezar stellerinin Gurgum’da bulunan yazıtlı mezar stelleri ile çeşitli yönlerden karşılaştırılması da yapılmıştır. Bununla birlikte Gurgum ile ilgili günümüze kadar yapılan yüzey araştırma verileri ve yazılan makaleler dönemin ilgili yazıtlarıyla birlikte taranmış, Gurgum’un bir resmi ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Tezin yazılmasındaki en büyük zorluk, Gurgum’da yapılan sistemli/kapsamlı bir kazının olmaması ve bu nedenle konuyla ilgili arkeolojik verilerdeki azlıktır. Maraş kenti çevresinde 1990larda Prof. Dr. Elizabeth Carter’ın, 2000lerde de Doç. Dr. Erkan Konyar’ın yaptığı yüzey araştırmaları bulunmasına ve bunlardan bölgeyle ilgili çok önemli bilgiler edinilmesine, çok sayıda Erken ve Orta Demir Çağı yerleşimi tespit edilmesine rağmen, kapsamlı ve sistemli bir kazının eksikliği hissedilmektedir. Gurgum ile ilgili bilgiler, biraz da bu nedenle ve neredeyse aynı Assur yazıtlarındaki bahisleri gibi, çoğunlukla başka konuların anlatıldığı kaynaklarda kimi zaman satır aralarından biraz fazla ve başka yerlerle birlikte yer almaktadır. Dolayısıyla bu tez çalışması, eldeki verileri Gurgum özelinde inceleyerek bir araya getirmesi açısından önemlidir. Çalışmanın hazırlanması sırasındaki katkı ve yönlendirmeleri için tez danışmanım Doç. Dr. Erkan KONYAR’a ve yardımlarından dolayı anabilim dalı başkanım Prof. Dr. Hamdi ŞAHİN’e, yazıt çevirilerine yaptığı katkılar nedeniyle v dostum Aylin ÇOLAK’a, bu zorlu süreçte maddi ve manevi anlamda her türlü desteği benden esirgemeyen eşim Ali Oğuz BOZKURT’a teşekkür ederim. İrem ELÇİ İstanbul, 2019 vi İÇİNDEKİLER ÖZ...............................................................................................................................iii ABSTRACT................................................................................................................iv ÖNSÖZ........................................................................................................................v İÇİNDEKİLER.........................................................................................................vii TABLOLAR LİSTESİ..............................................................................................ix LEVHALAR LİSTESİ...............................................................................................x HARİTALAR LİSTESİ...........................................................................................xii KISALTMALAR LİSTESİ ...................................................................................xiii GİRİŞ..........................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM GURGUM’UN TARİHİ COĞRAFYASI 1. Gurgum’un Tarihi Coğrafyası................................................................................3 İKİNCİ BÖLÜM GEÇ HİTİT KRALLIKLARI VE GURGUM TARİHİ 2.1. Geç Hitit Krallıklarının Ortaya Çıkışı............................................................9 2.2. Gurgum Krallığı............................................................................................13 2.3. Gurgum Kralları............................................................................................15 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GURGUM VE YAZITLAR 3.1. Luvice Yazıtlar..............................................................................................22 3.1.1. Bulundukları Müzelere Göre Luvice Yazıtlar......................................22 3.1.2. Kronolojik Sıraya Göre Yazıtlar..........................................................23 3.1.3. Yazıtlar................................................................................................24 3.1.3.1. MARAŞ 8................................................................................24 3.1.3.2. MARAŞ 17..............................................................................26 3.1.3.3. HACIBEBEKLİ......................................................................26 3.1.3.4. KARABURÇLU......................................................................27 3.1.3.5. MARAŞ 12..............................................................................28 3.1.3.6. MARAŞ 4................................................................................29 3.1.3.7. MARAŞ 13..............................................................................31 3.1.3.8. İSKENDERUN........................................................................31 3.1.3.9. MARAŞ 1................................................................................33 vii 3.1.3.10. MARAŞ 2................................................................................35 3.1.3.11. MARAŞ 7................................................................................36 3.1.3.12. MARAŞ 15..............................................................................36 3.1.3.13. MARAŞ 3................................................................................37 3.1.3.14. MARAŞ 5................................................................................38 3.1.3.15. MARAŞ 16..............................................................................38 3.1.3.16. MARAŞ 9................................................................................39 3.1.3.17. KÜRTÜL.................................................................................40 3.1.3.18. MARAŞ 14..............................................................................41 3.1.3.19. MARAŞ 6................................................................................42