v Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı TRİLYE (ZEYTİNBAĞI) IOANNES THEOLOGOS (AYA YANİ) PELEKETE MANASTIRI KİLİSESİ Serap YĠNSEL Yüksek Lisans Tezi ANKARA, 2017 TRİLYE (ZEYTİNBAĞI) IOANNES THEOLOGOS (AYA YANİ) PELEKETE MANASTIRI KİLİSESİ Serap YİNSEL Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2017 v v ÖZET YĠNSEL, Serap. Trilye (Zeytinbağı) Ioannes Theologos (Aya Yani) Pelekete Manastırı Kilisesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2017. Bithynia Bölgesi’nde, Opsikion Theması’nda yer alan Hagios Ioannes Theologos Pelekete Manastırı (Aya Yani) Kilisesi Bursa’nın (Prusa) Mudanya (Apameia) Ġlçesi’ne bağlı Tirilye’nin (Trigleia) yaklaĢık 5 km. batısında, Ġmralı (Kalonymos) Adası’nın karĢısında, özel mülk arazisi sınırları içerisinde bulunmaktadır. AraĢtırmacılar tarafından 8. yüzyıla tarihlendirilen Pelekete Manastırı Kilisesi’nin mimarisi, malzeme ve teknik, mimari plastik eserleri ve manastırın çevresindeki yapı kalıntıları çalıĢmamızın konusunu oluĢturmaktadır. Yapının önemi Ġkonoklasmus Dönemi’nde oynamıĢ olduğu büyük rol ile birlikte bölgedeki kapalı Yunan haçı planlı kiliselerin erken örneklerinden biri olarak sayılmasıdır. Kilise birçok onarım geçirerek günümüze ulaĢmıĢ ancak bugün haraptır. ÇalıĢmamızın temel amacı bir Bizans dönemi yapısının mimari açıdan tanıtılması, belgelenmesi ve benzer plan özelliği gösteren diğer yapılarla karĢılaĢtırarak yapının Bizans mimarisi içindeki yeri ve önemini saptamaktır. Kilisede saptanabilen sorunlar ortaya koyularak yapıdaki mimari öğeler yardımıyla bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiĢtir. Yapıyla ilgili günümüze dek ayrıntılı bir çalıĢma yapılmamıĢ ve yeterince araĢtırılmamıĢtır. Kilisenin daha önceden rölöve ve restitüsyon çalıĢmaları yapılmadığından yapının plan, kesitleri, cephe, mimari plastik eserler ve keĢiĢ mağarasının kesit ve çizimleri yapılmıĢ, günümüzdeki durumu fotoğraflarla belgelenerek kilisenin yapı malzemesinin laboratuar analizleri yapılmıĢtır. Anahtar Sözcükler Pelekete Manastırı Kilisesi, Hagios Ioannes Theologos, Aya Yani, Bursa, Mudanya, Tirilye, Ġkonoklasmus, Kapalı Yunan Haçı Planı, Bizans. vivi ABSTRACT YĠNSEL, Serap. Trilye (Zeytinbağı) Ioannes Theologos (Aya Yani) Pelekete Monastery Church, Master’s Thesis, Ankara, 2017. The Church of Hagios Ioannes Theologos Pelekete Monastery (Aya Yani) in the Opsikion Thema in the Bithynia Region, is located approximately 5 km. west from Tirilye (Trigleia), connected to the district Mudanya (Apameia) of the province Bursa (Prousa), opposite from the Imralı (Kalonymos) Island and lies within private property land boundaries. The architecture, materials and techniques, architectural plastic works and building remains around the Pelekete Monastery Church, which has been dated by researched to the 8th century, constitutes the subject of our work. Together with the big role, the monastery played during the Iconoclasm period, it is also one of the earliest examples of the closed Greek cross church in the region. The church has reached the present time through many repairs and lies in ruins today. The main purpose of our study is to introduce and document the structure of the Byzantine period in an architectural way, compare it to other similar structures and determine the importance of the structure within the Byzantine architecture. Problems that can be detected in the church are revealed and solutions for these problems are proposed with the help of architectural items in the building. No detailed study on the structure has been carried out until today and it hasn't been sufficiently investigated. Since construction and restitution studies have not been carried out previously, sections and drawings of the plans, sections, facades, architectural plastic works and the monk's cave have been. The present situation was documented with photographs and the building materials of the church have been analyzed in laboratories. Key Words The Church of Pelekete Monastery, Hagios Ioannes Theologos, Aya Yani, Bursa, Mudanya, Tirilye, Iconoclasm, Cross in Square Plan Type, Byzans. viiivii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY ………………………………………………………………….…i BİLDİRİM ……………………………………………………………………………..ii YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI……………………iii ETİK BEYANI…………………………………………………………………………iv ÖZET …………………………………………………………………………………...v ABSTRACT …………………………………………………………………………...vi İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………..vii RESİMLER DİZİNİ…………………………………………………………………..xi HARİTALAR DİZİNİ……………………………………………………………..xviii ÇİZİMLER DİZİNİ……………………………………………………………….....xix TABLOLAR DİZİNİ……………………………………………………………….xxiii GRAFİKLER DİZİNİ……………………………………………………………....xxiv ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………....xxv 1.BÖLÜM:GİRİŞ ……………………………………………………...………………1 2. BÖLÜM:BİTHYNİA BÖLGESİ COĞRAFİ KONUMU VE TARİHÇESİ……6 3. BÖLÜM:BİTHYNİA BÖLGESİ’NİN DİNİ ORGANİZASYONU……………11 4. BÖLÜM:MUDANYA (APAMEİA) KONUMU VE KISA TARİHÇESİ ..……12 5. BÖLÜM:YERLEŞİM: TİRİLYE (TRİGLEİA) …………………………………14 5.1. ADI …………………………………………………………………………….14 5.2. COĞRAFĠ ÖZELLĠKLER……………………………………………………. 15 5.3. TARĠHÇE ……………………………………………………………………...19 5.3.1.Bizans Dönemi Öncesi …………………………………………………….20 5.3.2.Bizans Dönemi …………………………………………………………….21 5.3.3.Bizans Dönemi Sonrası ……………………………………………………23 6. BÖLÜM:HAGİOS IOANNES THEOLOGOS PELEKETE MANASTIRI (AYA YANİ) KİLİSESİ…………………………………………………………………….. 25 6.1.ADI ……………………………………………………………………………..25 6.2.YERĠ ……………………………………………………………………………27 6.3.DURUMU ………………………………………………………………………30 6.4. SEYAHATNAMELER VE BĠLĠMSEL YAYINLAR……………………….. 31 viiiix 6.4.1. Seyahatnameler …………………………………………………………...31 6.4.2. Yayınlar …………………………………………………………………...33 6.5.TARĠHÇE…………………………………………………………………... 45 6.5.1. TartıĢma …………………………………………………………………...54 6.6.MĠMARĠ TANITIM ……………………………………………………………55 6.6.1. Plan ………………………………………………………………………..55 6.6.1. 1. A Mekanı…………………………………………………………….57 6.6.1.1.1. Naos………………………………………………………………...57 6.6.1.1.2. Bema………………………………………………………………. 60 6.6.1.1.3. Apsisler……………………………………………………………. 61 6.6.1.2. C Mekanı……………………………………………………………. 62 6.6.1.3. F Mekanı…………………………………………………………….. 62 6.6.1.4. Ahır…………………………………………………………………...62 6.6.1.5.E Mekanı…………………………………………………………….. 63 6.6.1.6.KeĢiĢ Hücresi………………………………………………………… 63 6.6.2. Ġç Tanıtım………………………………………………………………….70 6.6.2.1.A Mekanı……………………………………………………………...70 6.6.2.1.1.Naos…………………………………………………………………70 6.6.2.1.2.Bema……………………………………………………………….. 79 6.6.2.1.3.Synthronon………………………………………………………… 80 6.6.2.1.4.Apsisler…………………………………………………………….. 81 6.6.3. DıĢ Tanıtım………………………………………………………………...82 6.6.3.1. Doğu Cephe…………………………………………………………. 82 6.6.3.2. Güney Cephe………………………………………………………... 85 6.6.3.3. Batı Cephe……………………………………………………………87 6.6.3.4. Kuzey Cephe………………………………………………………... 89 6. 7. MALZEME VE TEKNĠK……………………………………………………..91 6.7.1. Malzeme…………………………………………………………………...91 6.7.1.1.Tuğla…………………………………………………………………..91 6.7.1.2. TaĢ……………………………………………………………………92 6.7.1.3. Harç…………………………………………………………………..92 6.7.1.4. Mermer……………………………………………………………….93 ix x 6.7.1.5. AhĢap………………………………………………………………... 93 6.7.2. Teknik……………………………………………………………………..94 6.7.2.1. AlmaĢık Teknik……………………………………………………... 94 6.7.2.2. Tuğla………………………………………………………………….96 6.8. MĠMARĠ BEZEME…………………………………………………………….97 6.8.1. Tuğla Süsleme……………………………………………………………..97 6.8.2. AhĢap Boyama…………………………………………………………….98 6.9. MĠMARĠ PLASTĠK ESERLER KATALOĞU……………………………….98 6.9.1. GÜNÜMÜZE GELEN MĠMARĠ PLASTĠK PARÇALAR……………...100 6.9.2.YAYINLARDA ADI GEÇEN MĠMARĠ PLASTĠK ESERLER…………121 7. BÖLÜM : BİZANS KAPALI YUNAN HAÇI PLANI …………………………128 7.1. TANIMI…………………………………………………………………...…..128 7.2. KÖKENĠ………………………………………………………………………129 7.3. ÇEġĠTLEMELERĠ…………………………………………………………….130 7.4. ĠLK ÖRNEKLERĠ VE DAĞILIMI…………………………………………...132 7.5. TĠRĠLYE’DE BULUNAN KAPALI YUNAN HAÇI PLANLI KĠLĠSELER..134 8. BÖLÜM:KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRME………………………...136 8.1. PLAN………………………………………………………………………….136 8.2. ÖRTÜ SĠSTEMĠ………………………………………………………………156 8.3. CEPHELER…………………………………………………………………...158 8.4. MALZEME VE TEKNĠK…………………………………………………….165 8.5. MĠMARĠ PLASTĠK…………………………………………………………...172 9. BÖLÜM:YAPI İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRME……………………………..193 9.1. BUGÜNKÜ YAPI ÖNCESĠ DÖNEM………………………………………..193 9.2. YAPI DÖNEMLERĠ…………………………………………………………..195 9.2.1. Birinci Dönem……………………………………………………………195 9.2.2. Ġkinci Dönem……………………………………………………………..196 9.2.3. Son Dönem……………………………………………………………….197 10. BÖLÜM:RESTİTÜSYON ÖNERİLERİ………………………………………199 10.1. PLAN………………………………………………………………………...199 10.1.1. A Mekanı…………………………………………………………….199 10.1.2. B Mekanı…………………………………………………………….209 xix 10.1.3. Cepheler……………………………………………………………...213 10.1.3.2. Güney Cephe………………………………………………………216 10.1.3.3. Batı Cephe…………………………………………………………218 10.1.3.4. Kuzey Cephe………………………………………………………220 11. BÖLÜM:PELEKETE MANASTIRI KİLİSESİ TARİHLENDİRİLMESİ...222 12. BÖLÜM:SONUÇ………………………………………………………………...224 KAYNAKÇA…………………………………………………………………………230 EK 1. THEODOROS STUDİTES İLE MAKARİOS VE SERGİOS’UN MEKTUPLARI………………………………………………………………………251 EK 2. BİTHYNİA BÖLGESİ’NİN İKONOFİL MANASTIRLARI VE AZİZLERİ…………………………………………………………………………....269 EK 3. MALZEME ANALİZLERİ …………………………………………………284 EK-4 KRONOLOJİ………………………………………………………………… 298 EK-5 SÖZLÜK………………………………………………………………….….. 299 EK-6 TEZ ÇALIŞMASI ETİK KURUL İZİN MUAFİYETİ FORMU ….….. …304 EK-7 TEZ ÇALIŞMASI ORJİNALLİK RAPORU…………………………….....305 xixii RESİMLER DİZİNİ Resim 1. Tirilye’nin Batıdan Görünümü (Yinsel, 2015)……………………………….15 Resim 2. Ġskeleye Ġnen Cadde, Eski Evler (Yinsel, 2016)……………………………..17 Resim 3. 19. Yüzyılda ĠnĢa Edilen TaĢ Mektep(Yinsel, 2016)………………………...17