“Azərbaycan dövləti öz tarixi keçmişinə, tarixi abidələrinə çox böyük diqqətlə yanaşır. Bizim bütün tarixi məscidlərimiz əsaslı şəkildə təmir olunub, bər- pa edilib. Bizim qədim və müasir dini abidələrimiz bütün müsəlman aləminin sərvətidir”. Heydər Əliyev DÖVLƏT VƏ DİN İCTİMAİ FİKİR TOPLUSU № 04 (45) İYUL-AVQUST 2016 REDAKSİYA HEYƏTİ: Allahşükür Paşazadə Tarix elmləri doktoru, professor Bəxtiyar Əliyev Psixologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Əli Əhmədov Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əli Həsənov Tarix elmləri doktoru, professor Fazil Mustafa Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Gövhər Baxşəliyeva Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Gülçöhrə Məmmədova Memarlıq doktoru, professor İlham Məmmədzadə Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Mübariz Qurbanlı Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Nizami Cəfərov Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Sabir Həsənli İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Sakit Hüseynov Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Səlahəddin Xəlilov Fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Urxan Ələkbərov Biologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Vasim Məmmədəliyev Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Yaqub Mahmudov Tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Redaktor: Sadiq Mirzəyev İxtisas redaktoru: Güney Namazova Texniki redaktor: Oqtay Orucov REDAKSİYANIN ÜNVANI: AZ1001, Bakı şəhəri, Əhməd Cavad küçəsi, 12. Telefon: (+99412) 492-65-23 Qeydiyyat № 1674 / Tiraj: 800 / www.scwra.gov.az Toplunun “Rəsmi guşə”sində AzərTAc-ın materiallarından istifadə edilib. Toplunun materiallarından istifadə edərkən istinad zəruridir. Jurnal “Azərbaycan” nəşriyyatında çap olunub. İSSN 2220-8542 MÜNDƏRİCAT BU SAYIMIZDA RƏSMİ GUŞƏ Azərbaycanda dini qurumlara maliyyə yardımı göstərilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı .............................................. 5 M.İ.Yevdayevin “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ................................................................. 6 Təzəpir məscidi kompleksinin ətraf ərazisinin abadlaşdırılması ilə əlaqədar tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ................ 7 GERÇƏKLİK Şölət Zeynalov – Dinlərarası dialoq: multikulturalizmin məntiqi nəticəsi kimi ............................................................................................ 8 Sakit Hüseynov – Multikulturalizm və tolerantlığın Azərbaycan modeli: sosial-fəlsəfi yanaşma .........................................................................................16 CƏMİYYƏT VƏ DİN Elsevər Səmədov – Postsekulyar cəmiyyət və din ..............................................23 İlqar İsmayılzadə – Quranda dini plüralizm: doğruluq plüralizmi ......................30 Rəşadət Əhmədov – Elmi əsaslara zidd olduğu iddia edilən bəzi hədislərin izahı ............................................................................................ 41 Rəhim Həsənov – Din və etika: inamın cəmiyyətdə rolu .................................... 47 ŞƏXSİYYƏTLƏR Fuad Nurullayev – Azərbaycanda Quranşünaslığın inkişafinda akademik Vasim Məmmədəliyevin rolu .............................................................. 55 nin Jurnalı Sevinc Rəhnulla – Əbdüssəlam Axundzadənin şeyxülislamlıq fəaliyyəti barədə ................................................................................................. 64 Ülkər Məmmədova – Zubeyrilər sülaləsi və Yəsar ailəsinə mənsub şairlər ........ 71 TARİXƏ PƏNCƏRƏ Faiq Ələkbərov – XX əsr Azərbaycan mühafizəkar mütəfəkkirlərinin irsində İslam dini və Qurani-Kərim ....................................................................78 Vüsal Zülfüqarov – Orta əsr Ərəb Xilafətində elmə münasibətin sosial-fəlsəfi təhlili ..............................................................................................88 ARAŞDIRMA Nizaməddin Əhmədov – Nəsx problemi - tolerantlığın qarşısında dayanan sədd kimi .............................................................................................. 94 Anar Ağalarzadə – Lerik rayonunun son tunc-ilk dəmir dövrü qəbir abidələri və dəfn adətləri .......................................................................... 105 Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Dövlət və Din - № 04 (45) İYUL - AVQUST 2016 3 nin Jurnalı www.scwra.gov.az e-mail: [email protected] Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi 4 Dövlət və Din - № 04 (45) İYUL - AVQUST 2016 RƏsMİ guşƏ AZƏRBAYCANDA DİNİ QURUMLARA MALİYYƏ YARDIMI GÖSTƏRİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI Müxtəlif millətlərin və konfessiyaların nümayəndələrinin tarix boyu sülh və əmin- amanlıq şəraitində yaşadığı Azərbaycanda multikulturalizm əsrlərdən bəri alternativi olmayan həyat tərzinə çevrilmişdir. Mövcud milli-mədəni rəngarənglik xalqların qarşılıqlı mənəvi zənginləşməsinə imkan yaratmaqla yanaşı, ölkəni beynəlxalq miqyasda çoxmillətli və çoxkonfessiyalı diyar kimi tanıtmışdır. Toplanmış böyük təcrübənin davamı kimi həmin mədəni müxtəliflik mühiti respublikada təmsil olunan bütün dini icma və konfessiyaların birgə fəaliyyəti sayəsində bu gün də lazımınca qorunur. Azərbaycan cəmiyyətində bərqərar olmuş yüksək tolerantlıq mühitinin gücləndirilməsi müstəqil dövlətçiliyin inkişafı baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, ölkədə mövcud dini konfessiyaların dəstəklənməsini və onların maddi durumunun daha da yaxşılaşdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram: nin Jurnalı 1. Azərbaycanda dini qurumlara maliyyə yardımı göstərmək üçün Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə 1,0 (bir) milyon manat, Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyası dini qurumuna 250,0 (iki yüz əlli) min manat, Bakı şəhəri Dağ yəhudiləri dini icmasına 250,0 (iki yüz əlli) min manat, Avropa yəhudilərinin Bakı dini icmasına 100,0 (yüz) min manat, Azərbaycan Respublikasında Katolik kilsəsinin Apostol Prefekturası dini qurumuna 100,0 (yüz) min manat və Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi Xristian dini icmasına 100,0 (yüz) min manat ayrılsın. 2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Sərəncamın 1-ci hissəsində göstərilən məbləğdə maliyyələşməni təmin etsin. İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 5 iyul 2016-cı il. Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Dövlət və Din - № 04 (45) İYUL - AVQUST 2016 5 RƏsMİ guşƏ M.İ.YEVDAYEVİN “ŞÖHRƏT” ORDENİ İLƏ TƏLTİF EDİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 23-cü bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram: Azərbaycan Respublikasının ictimai həyatında səmərəli fəaliyyətinə görə Milix İlxananoviç Yevdayev “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilsin. İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 25 iyul 2016-cı il. nin Jurnalı Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi 6 Dövlət və Din - № 04 (45) İYUL - AVQUST 2016 RƏsMİ guşƏ TƏZƏPİR MƏSCİDİ KOMPLEKSİNİN ƏTRAF ƏRAZİSİNİN ABADLAŞDIRILMASI İLƏ ƏLAQƏDAR TƏDBİRLƏR HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI Xalqımızın mənəvi dəyərlərinə, tarixi-dini və mədəniyyət abidələrinə həssas münasibət müasir Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin mühüm prioritetlərindəndir. Son illərdə qədim dini abidələrin, ziyarətgahların bərpası ilə bağlı silsilə tədbirlər həyata keçirilmiş, dini-memarlıq incilərindən Bibiheybət və Əjdərbəy məscidləri, Şamaxı şəhərindəki Cümə məscidi Dövlət tarix-memarlıq abidəsi, Gəncə Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu ərazisində yerləşən “İmamzadə” kompleksi yenidən qurulmuş, Bakı şəhərində “Heydər Məscidi” kompleksi inşa edilmişdir. Ölkə müsəlmanlarının başlıca ibadət mərkəzi olan Təzəpir məscidində dövlətin dəstəyi ilə əsaslı yenidənqurma işləri aparılmışdır. Bununla yanaşı, XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin mərkəzi hissəsində, əhalinin sıx məskunlaşdığı ərazidə inşa edilmiş Təzəpir məscidi ətrafındakı yol infrastrukturunun hazırda köhnəlməsi və bir çox tikililərin qəzalı vəziyyətə düşməsi nəticəsində məscid yaxınlığında nəqliyyat vasitələrinin və piyadaların normal hərəkəti məhdudlaşmışdır ki, bu da yerli sakinlərin narahatlığına səbəb olmuş, dindarlar tərəfindən məbədin istifadəsini və ölkəmizin qonaqlarının həmin abidəni ziyarət etməsini xeyli çətinləşdirmişdir. nin Jurnalı Təzəpir məscidinin Azərbaycanın və ümumən Qafqazın mühüm dini mərkəzlərindən biri olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram: 1. Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Təzəpir məscidi kompleksinin ətrafındakı yol-nəqliyyat infrastrukturunun yenidən qurulması, ərazisinin abadlaşdırılması, məscidi ziyarət edənlər üçün parklama imkanlarının yaradılması işlərinin həyata keçirilməsi üçün “Azəravtoyol” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə ilkin olaraq 5,0 (beş) milyon manat ayrılsın. 2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Sərəncamın 1-ci hissəsində göstərilən məbləğdə maliyyələşməni təmin etsin. İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 5 avqust 2016-cı il. Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Dövlət və