De IJzertoren als memoriaal van de Vlaamse ontvoogding en vrede Maarten Van Alstein Rapport Juni 2016 DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE P 1 Inhoudstafel WOORD VOORAF ________________________________________________________________ 4 1 INLEIDING ______________________________________________________________ 5 2 DE VERHALEN EN DE STENEN VAN DE OORLOGSHERINNERING ___________________ 25 3 EEN GESCHIEDENIS VAN DE IJZERTOREN _____________________________________ 30 4 HET DECREET VAN 15 JULI 2011 ____________________________________________ 42 5 HET IJZERMONUMENT ALS ONROEREND ERFGOED _____________________________ 47 6 HET MUSEUM AAN DE IJZER _______________________________________________ 59 Toetsstenen voor kwaliteit in hedendaagse musea _________________________________________ 60 Naar een nieuw museum ______________________________________________________________ 66 Het Museum aan de IJzer: de vaste presentatie ____________________________________________ 73 Educatie voor groepen in het Museum aan de IJzer _________________________________________ 82 De museale werking: enkele bevindingen _________________________________________________ 88 7 SOCIAAL-CULTUREEL WERK AAN DE IJZER ____________________________________ 92 8 GOED BEHEER EN BELEID ALS DECRETALE OPDRACHT___________________________ 99 9 HET DECREET ONDER DE LOEP ____________________________________________ 105 10 BESLUITEN ____________________________________________________________ 113 BIJLAGEN ____________________________________________________________________ 119 Bijlage I: lijst interviews ______________________________________________________________ 119 Bijlage II: korte toelichting leden van de klankbordgroep ____________________________________ 121 Bijlage III: Decreet van 15 juli 2011 houdende de erkenning van en de subsidieregeling voor het Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding en Vrede ________________________________________ 122 EINDNOTEN ___________________________________________________________________ 125 DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE P 2 DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE P 3 Woord vooraf De IJzertoren in Diksmuide is voor velen het belangrijkste gedenkteken van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd. Zowel de toren als de site errond kennen een boeiende geschiedenis die onze aandacht verdient: niet alleen als een herinneringsplaats, maar ook als een strijdplaats die niet vrij is van contestatie. De rijkdom aan verhalen en historische perspectieven biedt een groot potentieel voor meerstemmige publieksgeschiedenis. Het belang van het IJzermonument werd door het Vlaams Parlement bevestigd bij de erkenning ervan als Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding en Vrede middels een decreet in 2011. In dit decreet worden culturele opdrachten beschreven, financiering voorzien en beheersmodaliteiten omschreven. De decreetgever wilde zo de toekomst van het memoriaal veilig stellen en de beheerders verder ondersteunen in de professionalisering van de werking, onder meer door wetenschappelijk toezicht op de activiteiten te voorzien. Als onderzoeks- en adviesinstelling bij het Vlaams Parlement heeft het Vlaams Vredesinstituut de voorbij jaren de rol van herdenking en herinnering in het algemeen onderzocht, maar ook bestaande herdenkingspraktijken onder de loep genomen. In 2011 werd het instituut vanuit zijn verworven expertise als een ondersteunende partner aangeduid, maar na enkele contacten bleek er op dat moment onvoldoende ruimte voor wetenschappelijke inbreng. In de aanloop naar de opmaak van een nieuwe beheersovereenkomst was er ruimte voor een hernieuwd initiatief tot ondersteuning op basis van onderzoek. Vervolgens kreeg het instituut op 14 juli 2015 van de Voorzitter van het Vlaams Parlement een formele adviesvraag om het decreet van het Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding en Vrede te evalueren. Het voorliggende onderzoeksrapport vertrekt vanuit een historische contextschets om vervolgens het decreet te duiden. Omdat dit memoriaaldecreet opdrachten formuleert ten aanzien van de beheerders van de IJzertorensite, beoordelen we in het voorliggende rapport ook aspecten van de werking van de toren zelf. De auteur is bij dit onderzoek niet over één nacht ijs gegaan. Hij verdient felicitaties voor zijn weloverwogen en genuanceerde aanpak van het onderzoekstraject. De betrokken lezer zal in dit rapport een kritische evaluatie vinden die dienstig kan zijn voor de verdere valorisatie van het potentieel van het memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding en Vrede. Wij hopen met dit rapport alvast beleidsmakers, beheerders en allen die zich verbonden voelen met de IJzertoren adequaat te ondersteunen bij hun verdere werkzaamheden. Tomas Baum Directeur Vlaams Vredesinstituut DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE P 4 1 Inleiding Op 6 juli 2011 keurde het Vlaams Parlement nagenoeg unaniemI een decreet goed dat het IJzermonument in Diksmuide erkent als Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding en Vrede. Het decreet voorziet in een subsidieregeling voor de werking van de IJzertoren. Concreet kent het decreet jaarlijkse bijdragen toe, enerzijds voor de instandhouding en het onderhoud van het monument (dat niet alleen de toren maar ook de Paxpoort en de crypte omvat), en anderzijds voor de uitvoering van een culturele opdracht. Die omvat zowel de werking van een museum over de Eerste Wereldoorlog en de Vlaamse emancipatie als een aantal culturele activiteiten. Daarnaast bevat het decreet, met het oog op kwaliteitsbewaking, ook een aantal inhoudelijke bepalingen over de onroerend-erfgoedfunctie, de museale werking, het beheer en de beleidsplanning. Het decreet van 2011 vormt een voorlopig sluitstuk van de lange en complexe geschiedenis van de IJzertoren. De toren heeft in de 20e-eeuwse politieke geschiedenis van Vlaanderen en België een bijzondere, maar niet ongecontesteerde positie ingenomen. Ten eerste was het IJzermonument de belangrijkste herinneringsplaats van de Vlaamse beweging, en dan vooral van de katholieke en Vlaams-nationalistische stromingen binnen die beweging. Aan de IJzer in Diksmuide werden herinneringen aan beide wereldoorlogen in leven gehouden. Terwijl de oorlog van 14-18 herdacht werd in het teken van het offer van de Vlaamsgezinde frontstrijders, en vaak ook van een uitgesproken pacifistische boodschap (‘nooit meer oorlog’), kregen in de tweede helft van de 20e eeuw ook herinneringen aan de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog hun plaats op de IJzerweide. Ten tweede werd de IJzersite, door de jaarlijkse bedevaarten, bij uitstek een politieke strijdplaats. De aan de IJzer gecultiveerde oorlogsherinneringen werden ingezet in de politieke strijd binnen het Belgische politieke bestel, bijvoorbeeld om zelfbestuur voor Vlaanderen en amnestie voor collaborateurs te eisen. De IJzertoren was bovendien ook de plaats waar strijd werd geleverd om de Vlaamse gedachte zelf. De strijdpunten en meningsverschillen binnen de Vlaamse beweging tekenden vaak ook de verhoudingen in het IJzerbedevaartcomité. En extern groeide de IJzertoren voor groepen van links-progressieve en Belgisch-patriottische signatuur uit tot symbool van het te bekampen Vlaams-nationalisme.1 Maar de complexe gelaagdheid van de politieke boodschappen die de toren de wereld inzond, werd ook steeds bepaald door de verstrengeling van Vlaamse eisen met de pacifistische grondtonen van de bedevaarten. De ‘nooit meer oorlog’- gedachte heeft van in de jaren 1920 onder de toren geklonken – hoewel niet altijd even luid en eenduidig. Ze werd sinds de jaren negentig stelselmatig versterkt doordat het IJzerbedevaartcomité zich almaar meer ging manifesteren als een vredesbeweging. Met de verzelfstandiging van Vlaanderen sinds de jaren zeventig werd de IJzertoren steeds meer binnengetrokken in een kader dat door de overheid uitgetekend werd. De banden tussen de IJzertoren en de overheid werden nauwer, niet alleen door de subsidies die de toren ontving voor zijn werking, maar ook door enkele decretale initiatieven. In 1986 keurde de Vlaamse Raad een decreet goed dat het IJzermonument uitriep als Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding. Het decreet werd echter niet kamerbreed gedragen; socialisten en liberalen stemden tegen, groenen onthielden zich. In 1997 werd het memoriaal, ondanks enige weerstand omdat de IJzertoren zich zowel historisch als levensbeschouwelijk ‘niet tot alle Vlamingen richt’ 2, als ‘erkend symbool van de I Twee leden onthielden zich bij de stemming (zie Vlaams Parlement, Handelingen plenaire middagvergadering van 6 juli 2011, vergadering 46, 2010-2011). DE IJZERTOREN ALS MEMORIAAL VAN DE VLAAMSE ONTVOOGDING EN VREDE P 5 Vlaamse Gemeenschap’ opgenomen in de eindtermen voor het Vlaamse basisonderwijs.I Deze nauwere banden met de overheid impliceerden dat men in Diksmuide greep moest zien te krijgen op sommige aspecten van de oorlogsherinnering zoals die tot in de jaren negentig aan de toren gecultiveerd werden.3 Ook de aanwezigheid van extreemrechtse groepen, die zich vooral in de jaren tachtig en vroege jaren negentig in de schaduw van de toren ophielden, vergde van het bedevaartcomité beslissender actie dan in het verleden soms werd ondernomen. Dit alles gebeurde tegen de achtergrond van de doorbraak – op transnationale schaal – van een nieuw cultureel herinneringsparadigma, waarin de oude waarden van offer en dienstbaarheid aan de natie steeds meer vervangen werden door gehechtheid aan een vredes- en mensenrechtenvertoog. Deze ontwikkelingen