BRINK EN STREEK ongewijzigde uitgave van CULTUURLANDSCHAPSVORMEN MN DE WESTZIJDE VAN HET DRENTS PLATEAU proefschrift R.U. Groningen, 1970 door K. Bouwer ll{1 1989 Krips Repro Meppel Stichting Stellingwarver Schrieversronte, Oosterwoolde tan mijn vrouw CIP-G&EVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Bouwer, K. Brink en streek : cultuurlandschapsvormen aan de westzijde van her Drents plateau / K. Bouwer. -- Meppel : Krips Repro; Oosterwolde : Stellingwarver Schrie- versronte. - Ill., fig., tab. Oorspr. the!: Cultuurlandschapsvormen aan de westzijde van het Drents pla- teau. - [S.l. : s.n.], 1970. - Proefschrift Groningen. - Met lit. opg., reg. - Met sainenvatting in het Dulls. ISBN 90-6497-021-1 SISO 719.6 UDC 712.24(492.73+492.71) Trefw.: cultuurlandschap ; Drente/cultuurlands chap; Friesland. ISBN 90.6497.021.1 Foto's: E. Bouwer, Nijmegen Produktie: Krips Repro Meppel Voorwoord bij de herdruk In de afgelopen jaren werd meerdere malen gevraagd om een heruitgave van dli proefschrift waarop ik in 1970 promoveerde bij prof. dr. H.J. Keuning aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Reeds kort na het ver- schijnen was het uitverkocht. Vooral de vele gemnteresseerden in de ge- schiedenis van streek en landschap van de Stellingwerven en Zuidwest- Drenthe bleken er veel van hun gading in te vinden. Het is vooral aan het bestuur van de 'Steffingwarver Schrieversronte te danken dat deze heruitgave er nu is gekomen. Voor een kritisch herschrijven van de tekst ontbrak mij de tijd, zodat werd besloten tot een ongewijzigde herdruk. Alleen de foto's zijn toege- voegd; ze zijn gemaakt door Erik Bouwer. Hij kon destij ds als kleuter niet vermoeden dat hij ooit eens 'het boek' waaraan zijn vader zovaak 'boven' zat te werken, zou mogen illustreren. Er zouden voldoende redenen zijn te noemen om de tekst nit 1970 hier en daar aan te passen. 1k noem de twee belangrijkste. Ten eerste is vooral nit het onderzoek van Dr. Jan Bieleman (Boeren op het Drentse zand, Wagenirigen 1987) gebleken, dat de oude landbouwstelsels op de Noordnederlandse zandgronden veel dynamischer waren dan men al- tijd dacht. De idee van een 'autarkische' landbouw, waarin alleen voor eigen gezin en dorp werd geproduceerd, blijkt niet te kioppen; er werd een aanzienhjke hoeveelheid produkten naar de (soms ver verwijderde) markt afgezet. In de tweede plaats heeft men door archeologisch en middeleeuws-historisch onderzoek meer inzicht verkregen in ontstaan, structuur en ontwikkeling van de esdorpen. Ook daarin blij kt meer dy- namiek te zitten dan men vaak heeft aangenomen. Professor Waterbolk en auteur dezes publiceerden daarover in de in 1985 verschenen 'Ge- schiedenis van Drenthe' (redactie dr. J. Heringa e.a.). Voor het overige sta ik nog geheel achter de gegevens en inzichten die in dit proefschrift zijn verwerkt. Ook blijft de centrale gedachte staan, namelijk dat Cr een 'uitstraling' is te constateren van bewoningsvormen vanaf de oudere nederzettingen op het Drents plateau, in een boeiende wisseiwerking met de natuurlijke structuren van het landschap. Veel raadsels blijven echter ook nu nog bestaan. Hoe oud zijn de oudste streek- of wegdorpen en hoe ontwikkelden ze zich in het landschap? Wat betekent het dat de kernen van de oudste esnederzettingen en van de streekdorpen vermoedelljk sterk op elkaar leken? Wat voor verband hebben de verschilende lengten van de roeden waarin de ho even werden gemeten met de nederzettingsgeschiedenis van de wegdorpen? Het zijn. even zovele vragen voor verder onderzoek. Onze agrarisehe landsehappen veranderen in snel tempo. Door land- bouw, woningbouw en wegenaanleg zijn de historisch-geografische structuren sterk gewijzigd en vaak zelfs geheel verdwenen. 1k hoop dat de heruitgave van dit boek mag bijdragen tot een grotere belangstelling voor de eeuwenlange ontwikkeling van onze omgeving, en tot het besef dat we erg zuinig moeten zijn op de waardevolle kenmerken van natuur en landschap die nog zijn overgebleven. IN HO U D HOOFDSTUK I. INLEIDING A. ProbleemsteUing B. Methode 2 HOOFDSTUK II. NET WEGDORPENLANDSCHAP VAN DE ZUIDELIJKE FRIESE WOODEN A. Dc nederzettingsvorm 5 1. Typen 5 2. Bet wegenpatroon 7 3. De plaats van de kerk 11 B. De verkavelingsvorm 12 1. De algemene keninerken van de strokenverkaveling 12 2. De type.n strokenverkaveling met bewoning op de kavels in de zuidelijke Friese Wouden 14 3. De functie van de strokenverkaveling met bewoning op de kavels in de zuidelijke Friese Wouden 17 4. De velddelen en de perceelsscheidingen 20 a. Het erf 20 b. Het bouwland 21 c. Bet heideveld 24 d. Bet wei- en hooiland 26 C. Boeven en roeden 28 1. Inleiding 28 2. Boeven en roeden in de zuidelijke Friese Wouden 29 3. Hoevenstelsel en hoevebreedten 33 4. De kerkelijke goederen 39 5. Voile hoeven en weren 44 D. Gemeenschappelijk eigendom en gebruik 48 1. Wandelend en mandelig land 48 2. De meenscharren en de scharrechten 50 3. De hemrik en de vierjaarlijkse verdeling 52 E. De bedrijfsvonn 54 1. Algemeen 54 2. De akkerbouw 56 3. De veehouderij 58 4. De boerderijvorm 59 Sam envatting 63 HOOFBSTUK Ill. ONREGELMATIGE LANDSCHAPSVORMEN IN BE FRIESE WOUDEN Jnleiding 65 A. De nederzettingsvorm 68 B. De verkavelingsvorm 74 1. Typering van perceelsvormen in een overgangs- gebied 74 2. Be perceelsvorm 76 a. Zandhuizen 76 b. Boekelte en Rijsberlcampen 78 c. Tronde 79 d. Appelseha 80 e. Oosterwolde 82 f. Weper 84 g. De perceelsvormen rond het Bergumermeer 85 C. Hoeven, elgendom en gebruik 89 1. De hoeven 89 2. Gemeenschappelijk eigendom en gebruik 89 3. De bedrijfsvorni 98 Sam envatting 09 HOOFDSTUK IV. HET LANDSCHAP VAN PLEISTOCEEN ZUJDWEST-FRIESLAND A. Het fysisch milieu 100 B. De nederzettingsvorm 102 1. Inleiding 102 2. De esnederzettingen 103 3. Be wegdorpen 108 C. De verkavelingsvorm 110 1. Inleiding 110 2. De percelering van de esdorpen 110 a. De bouwlanden 110 b. De wei- en hooilanden 116 3. De percelering van de wegdorpen 118 B. Hoeve en bedrijf 120 E. Gemeenschappelijk eigendom en gebruik 122 Samenvatting 128 HOOFDSTUKV. DE DOORGAANDE HOEVEN IN ZUIDWEST- DRENTE A. Inleiding 129 B. De nederzettingsvonn 131 1. Typen 131 2. Het wegenpatroon 137 C. De verkavelingsvorni 139 1. Typen en functie 139 2. Velddelen en perceelsseheidingen 142 a. Erf, bouwiand en veld 142 b. Het wel- en hooliand 144 D. De hoevegrootte 144 1. Hoeven en roeden 144 2. Hoeven en weren 148 E. Gexneenschappelijk eigendorn en gebruik 150 1. De weiden en scharrechten 150 2. Marken in de wegdorpen? 153 F. De bedrijfsstructuur 156 Samenvatting 182 HOOFDSTUK VI. DE ZUIDWESTDRENTSE ESDORPEN A, De nederzettthgsvorm 163 B. De perceeisvorni en de perceelsscheidingen 168 1. De essen 168 2. De groenlanden 173 3. De heidevelden en venen 178 C. Hoeven, eigendorn en gebruik 180 1. De marken 180 2. De waardelen en de voile hoeven 182 3. De gebruiksrechten in de marke 188 a. De stoppeiweide 188 b. Het gebruik van maden en weiden 189 c. Het gebruiksrecht van het veld 192 4. De waardeien en de ontginning 193 D. De bedrijIsstijl in de Zuidwestdrentse esdorpen 197 1. Algemeen 197 2. De akkerbouw 199 3. De veehouderij 201 4. Dc boerderijvorm 203 Samenvatting 205 HOOFDSTUK VII. FUNCTIONELE EN GENETISCHE AS- PECTEN VAN HET CULTUURLAND- SCRAP AAN DE WESTZIJDE VAN HET DRENTSE PLATEAU A. Izileiding 206 1. Gradatie en uitstraling 206 2. De typologie en de "Lands chaftsgllederung" 208 B. Functie en gradatie van de cultuurlandsehapstypen 210 1. Kernesnederzettingen van het Drentse type 210 a. De TideaaltypischeT vorm 210 b. De 'gefrustreerde" kernesdorpen 216 2. De rijvorrnige esdorpen 218 3. Desnoeresnederzettingen (flank- en kransesneder- zettingen) 224 4. De nederzettingscomplexen 228 5. Het wegdorpenlands chap 230 a. Inleiding 230 b. De forn,ele kenmerken van het wegdorpenland- schap 231 1. De nederzettthgsvorn- 231 2. De verkavelingsvorni en de velddelen 234 3. Hoeven en weren 239 c. De institutionele kenmerken 245 d. De bedrijfsstijl 246 e. Samenvatting 247 6. Conclusies 248 C. Gradatie en uitstraling in het kader van de iniddel- eeuwse occupatiegeschiedenis 249 1. Inleiding 249 2. De periode tot de elfde eeuw 250 3. De grote ontginningsperiode 255 Samenvatting 263 BIJLAGEN A. Glossarium van enkele gebruikte histo- 264 risch-geografische begrippen B. Instructie voor den Gaastwaarder van Con- 266 dum 1802 C. Concept- scharreglement van de meensehar 269 het Blokwar te Koudum ZUSAMMENFASSUNG 273 Lijst van tabellen 279 Lijst van uiguren 280 Figuren 283 Geraadpleegde hands chriftelijke en gedrukte archivalia, kaarten, enz. 300 Geraadpleegde litteratuur 307 Register 322 HOOFDSTUK I INLEIDING A. Probleems telling De historische geografie kan worden omschreven als do studio van de ruizntelijke gevolgsverschijnselen van do menselijke be- staanswijze in haar ontwlkkeling. Het cultuurlands chap is het geografische kader waarbinnen de bestaanswijze wordt uitge- oefend en vormt daardoor het bel.angrijkste object van de his- torische geografie (120, 123, 125)*). In de Nederlandse historisch-geografische litteratuur is het cultuurlandschap van de esriederzettingen het meest bestudeerd. Dit gebeurde in veel gevallen echter op een eenzijdige wijze. Een oorzaak van de grote belangstelling voor de essen was, dat men deze een zeer hoge ouderdom toedacht. Thans staat wel vast, dat de Oostnederlandse en Drentse essen voor het groot- Ste deel van middeleeuwse oorsprong zijn en dat alleen de oud- ste uit de vroege middeleeuwen dateren. Wij staan echter nog in de kinderschoenen wat de kennis van bet ontstaan en van de ontwikkeling van de eslandschappen betreft (122 p. 17). Door de grote belangstelling voor de esproblemen is evenwel do bestudering van andere cultuurlandschapsvormen geheel in een beginstadium gebleven. Zo hielden alleen Postma (209, 213), Spahr van der Hoek (236, 237) en Van der Linden (140) zich op uitvoerige wijze met de problematiek van enkele wegdorpland- schappen bezig. De structuur van bet we gdorpenlands chap aan de westzijde van het Drents plateau blijkt in belangrijke mate te verschillen van de cope 1 -yerkaveling van het Hollands -Utrechtse laagveenge - bled. De betiteling "Fries-Hollands', welke Slicher van Bath (229-I p.