SVEUČILIŠTE U ZADRU POSLIJEDIPLOMSKI SVEUČILIŠNI STUDIJ „JADRAN – POVEZNICA MEĐU KONTINENTIMA“ Mr. sc. Anto Ivić DRUŠTVENE I GOSPODARSKE PRILIKE NA KUPRESU OD 19. DO POLOVICE 20. STOLJEĆA Doktorski rad Zadar, 2019. SVEUČILIŠTE U ZADRU POSLIJEDIPLOMSKI SVEUČILIŠNI STUDIJ „JADRAN – POVEZNICA MEĐU KONTINENTIMA“ Mr. sc. Anto Ivić DRUŠTVENE I GOSPODARSKE PRILIKE NA KUPRESU OD 19. DO POLOVICE 20. STOLJEĆA Doktorski rad Mentor Izv. prof. dr. sc. Edin Mutapčić Komentor Prof. dr. sc. Mithad Kozličić Zadar, 2019. SVEUČILIŠTE U ZADRU TEMELJNA DOKUMENTACIJSKA KARTICA I. Autor i studij Ime i prezime: mr. sc. Anto Ivić Naziv studijskog programa: Poslijediplomski sveučilišni studij Jadran – poveznica među kontinentima Mentor: izv. prof. dr. sc. Edin Mutapčić Komentor: prof. dr. sc. Mithad Kozličić Datum obrane: 8. studenoga 2019. Znanstveno područje i polje u kojem je postignut doktorat znanosti: humanističke znanosti, povijest II. Doktorski rad Naslov: Društvene i gospodarske prilike na Kupresu od 19. do polovice 20. stoljeća UDK oznaka: 316.334.52(497.15 Kupres)“18/19“(043.3) Broj stranica: 301 Broj slika/grafičkih prikaza/tablica: 88/16/31 Broj bilježaka: 994 Broj korištenih bibliografskih jedinica i izvora: 308 Broj priloga: 2 Jezik rada: hrvatski III. Stručna povjerenstva Stručno povjerenstvo za ocjenu doktorskog rada: 1. doc. dr. sc. Zlatko Begonja, predsjednik 2. izv. prof. dr. Edin Mutapčić, član 3. dr. sc. Darija Hofgräff, znanstvena suradnica, članica Stručno povjerenstvo za obranu doktorskog rada: 1. doc. dr. sc. Zlatko Begonja, predsjednik 2. izv. prof. dr. Edin Mutapčić, član 3. dr. sc. Darija Hofgräff, znanstvena suradnica, članica UNIVERSITY OF ZADAR BASIC DOCUMENTATION CARD I. Author and study Name and surname: M. sc. Anto Ivić Name of the study programme: Postgraduate doctoral study „ADRIATIC - A LINK BETWEEN CONTINENTS“ Mentor: Associate professor Edin Mutapčić, PhD Co-mentor: Professor Mithad Kozličić, PhD Date of the defence: 5 November 2019 Scientific area and field in which the PhD is obtained: Humanities, History II. Doctoral dissertation Title: Social and economical circumstances of Kupres from 19th untill the mid of 20th century UDC mark: 316.334.52(497.15 Kupres)“18/19“(043.3) Number of pages: 301 Number of pictures/graphical representations/tables: 88/16/31 Number of notes: 994 Number of used bibliographic units and sources: 308 Number of appendices: 2 Language of the doctoral dissertation: croatian III. Expert committees Expert committee for the evaluation of the doctoral dissertation: 1. Assistent professor Zlatko Begonja, PhD, chair 2. Associate professor Edin Mutapčić, PhD, member 3. Research associate Darija Hofgräff, PhD, member Expert committee for the defence of the doctoral dissertation: 1. Assistent professor Zlatko Begonja, PhD, chair 2. Associate professor Edin Mutapčić, PhD, member 3. Research associate Darija Hofgräff, PhD, member Izjava o akademskoj čestitosti Ja, Anto Ivić, ovime izjavljujem da je moj doktorski rad pod naslovom Društvene i gospodarske prilike na Kupresu od 19. do polovice 20. stoljeća rezultat mojega vlastitog rada, da se temelji na mojim istraživanjima te da se oslanja na izvore i radove navedene u bilješkama i popisu literature. Ni jedan dio mojega rada nije napisan na nedopušten način, odnosno nije prepisan iz necitiranih radova i ne krši bilo čija autorska prava. Izjavljujem da ni jedan dio ovoga rada nije iskorišten u kojem drugom radu pri bilo kojoj drugoj visokoškolskoj, znanstvenoj, obrazovnoj ili inoj ustanovi. Sadržaj mojega rada u potpunosti odgovara sadržaju obranjenoga i nakon obrane uređenoga rada. Zadar, 18. studenog 2019. SADRŽAJ 1. RANIJA ISTRAŽIVANJA, IZVORI I METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA ....... 11 1.1. Opći uvid ........................................................................................................... 11 1.2. Pregled dosadašnjih znanstvenih spoznaja i istraživanja .................................... 2 1.3. Cilj i hipoteza istraživanja ................................................................................... 3 1.4. Metodologija istraživanja .................................................................................... 4 1.5. Znanstveni doprinos istraživanja ......................................................................... 5 2. PRIRODNO-GEOGRAFSKA OBILJEŽJA KUPRESA ........................................... 6 2.1. Naziv i prostor Kupresa ....................................................................................... 6 2.2. Karakteristike tla i dostupnost vode .................................................................... 8 2.3. Klimatske prilike u 19. i početkom 20. stoljeća ................................................ 11 2.4. Stočari na Kupresu ............................................................................................ 12 2.5. Promet preko Kupresa ....................................................................................... 13 2.6. Zaključak ........................................................................................................... 15 3. KUPRES U POSLJEDNJEM STOLJEĆU OSMANSKE VLASTI ........................ 16 3.1. Uspostava osmanske vlasti i promjena stanovništva ......................................... 16 3.2. Potreba vojnih reformi ....................................................................................... 18 3.3. Muslimanske elite i odnos prema promjenama ................................................. 20 3.4. Odnos prema kršćanskim podanicima ............................................................... 23 3.5. Državni prihodi i porezne reforme .................................................................... 24 3.6. Ravnoteža zakona i hajdučije ............................................................................ 26 3.7. Utvrda Kupres i njezina uloga ........................................................................... 29 3.8. Položaj kršćanskih seljaka i begovski hak......................................................... 32 3.9. Prikupljanje harača ili džizje i bedelije ............................................................. 34 3.10. Ustanak raje ..................................................................................................... 40 3.11. Opisi prometne infrastrukture prema francuskim izvorima ............................ 43 3.12. Poštanski promet u osmansko doba ................................................................. 46 3.13. Inicijative za izgradnju željezničke pruge ....................................................... 48 3.14. Kupreški hanovi............................................................................................... 49 3.15. Zaključak ......................................................................................................... 50 4. KUPRES U AUSTROUGARSKOM RAZDOBLJU ............................................... 52 4.1. Upravna organizacija ......................................................................................... 52 4.2. Upravni objekti i činovnici u Kotarskoj ispostavi Kupres ................................ 53 4.3. Općinsko zastupstvo .......................................................................................... 57 4.4. Struktura prihoda i troškova općine .................................................................. 58 4.5. Katastar i gruntovnica ........................................................................................ 62 4.6. Zahtjev za uspostavu Kotarskog suda u Kupresu .............................................. 64 4.7. Zgrada Općine Kupres ....................................................................................... 68 4.8. Ambulanta i liječnik u Kupresu ......................................................................... 70 4.9. Štala za državne pastuhe .................................................................................... 73 4.10. Izgradnja vodovoda u Kupresu ........................................................................ 74 4.11. Opskrba vodom na Kupreškom i Ravanjskom polju ....................................... 76 4.12. Održavanje infrastrukture i objekata gradske općine ...................................... 77 4.13. Stipendiranje i pomoć siromašnim i bolesnim ................................................ 81 4.14. Trgovina i pokretanje gospodarstva ................................................................ 82 4.15. Osnivanje zemljoradničke zadruge .................................................................. 84 4.16. Konjogojstvo i trke konja ................................................................................ 88 4.17. Poboljšanje pasmine goveda............................................................................ 89 4.18. Ostale aktivnosti zadruge i poteškoće ............................................................. 92 4.19. Druge zadruge ................................................................................................. 93 4.20. Stočni sajam i izložba goveda ......................................................................... 94 4.21. Važnost stočarstva i zemljoradnje ................................................................... 97 4.22. Obnova i održavanje cesta ............................................................................... 98 4.23. Poštanski promet i telegraf ............................................................................ 100 4.24. Neizgrađena željeznička pruga ...................................................................... 102 4.25. Sudjelovanje