Raimond KOLK ESTO ŃSKA LITERATURA EMIGRACYJNA Podczas drugiej wojny światowej Estoni ę napadano i okupowano trzykrotnie: naj- pierw byli to Rosjanie (1940–1941), potem Niemcy (1941–1944) i wreszcie znowu Rosjanie, którzy przył ączyli ten mały, demokratyczny kraj do Zwi ązku Socjalistycz- nych Republik Radzieckich. Po do świadczeniach pierwszej rosyjskiej okupacji wielu pisarzy esto ńskich uciekło pod koniec wojny, razem z du Ŝą liczb ą swych rodaków. W wolnym świecie stworzyli Ŝyw ą i post ępow ą literatur ę, w której starsi uznani twórcy maj ą równorz ędny udział z przedstawicielami młodszego pokolenia. Po roku 1945 wydano ponad trzysta ksi ą- Ŝek, wi ększo ść w spółdzielni b ędącej własno ści ą pisarzy, z siedzib ą w Lund (Szwecja). Esto ńska literatura emigracyjna, kontynuuj ąc tradycje ojczyste, zaabsorbowała wpływy i idee z Zachodu, zwłaszcza te płyn ące z literatury skandynawskiej. Zasadni- czo pozostała wierna realizmowi, chocia Ŝ pojawiaj ą si ę w niej tak Ŝe liczne ekspery- menty w zakresie współczesnego stylu i podej ścia. Najbardziej popularnym gatunkiem prozy jest powie ść ; opowiadania i dramaty s ą mniej powszechne. Poezja te Ŝ odznacza si ę licz ącymi si ę osi ągni ęciami. „Dla mnie i dla mojego pokolenia utrata niepodległości naszej ojczyzny i wojna stały si ę najwa Ŝniejszym i decyduj ącym do świadczeniem” — pisze Ilmar Talve, esto ński uczony i powie ściopisarz w przedmowie do jednej ze swych ksi ąŜ ek. Najbardziej popu- larnymi ksi ąŜ kami, zwłaszcza we wczesnym okresie emigracji, s ą powie ści dotycz ące współczesnych wydarze ń, kroniki indywidualnych losów w naszych niespokojnych, tragicznych czasach. Inne opowiadaj ą o ponurej i przewa Ŝnie beznadziejnej walce esto ń- skiego ruchu oporu w czasie drugiej okupacji rosyjskiej. Powi ązane z nimi s ą psycholo- giczne powie ści oparte na Ŝyciu emigracyjnym lub uniwersalnych ludzkich problemach. Poniewa Ŝ Estonia zawsze była przede wszystkim krajem rolniczym, najmocniej w jej tradycji literackiej osadzona jest powie ść chłopska i pisarze emigracyjni nadal t ę tradycj ę podtrzymuj ą. Mimo Ŝe powie ść chłopska, w podstawowym znaczeniu — z jej rytmem wyznaczonym przez pory roku — znikła, wci ąŜ ulubionym tematem prozy pozostaje społeczno ść wiejska. Epickie opisy zast ąpiono psychologicznymi obserwacjami, bardziej skomplikowan ą form ą, ograniczon ą liczb ą bohaterów. Styl jest bardziej zwi ęzły, kolo- kwialno ść i dialekt ust ąpiły miejsca bardziej subtelnemu j ęzykowi. Powie ść historyczna tak Ŝe odgrywa wa Ŝną rol ę w esto ńskiej literaturze emigracyj- nej, natomiast zbiory opowiada ń ukazuj ą Ŝywotno ść tego, mniej ambitnego, gatunku, chocia Ŝ tego rodzaju twórczo ść jest stosunkowo mała. To samo dotyczy dramatu, mimo Ŝe w wi ększych skupiskach Esto ńczyków istniej ą liczne grupy teatralne. Poza Estoni ą poezj ę esto ńsk ą reprezentuje troje najznamienitszych współczesnych poetów lirycz- nych: Gustav Suits, Marie Under i Henrik Visnapuu. Autobiografie i wspomnienia równie Ŝ s ą cz ęś ci ą emigracyjnej literatury esto ńskiej. Wychodz ą periodyki po świ ęcone prozie i poezji; dwa („The Scorching Earth” — „Wypalona Ziemia” i „Mana”) s ą ju Ŝ dobrze zakorzenione — pierwszy ukazuje si ę od jedenastu lat, drugi od czterech. Oby- dwa s ą wydawane w Szwecji. *** 21 Przegl ąd emigracyjnych pisarzy esto ńskich musi by ć, sił ą rzeczy, wybiórczy, aby nie stał si ę zwykłym katalogiem. Valev Uibopuu Ŝyje na emigracji w Szwecji od siedemnastu lat. Jego najbardziej znana powie ść Nikt nas nie słyszy ( Nobody Hears Us , 1949) opisuje dni tu Ŝ przed i w czasie komunistycznej okupacji Estonii, dzieje si ę w małym prowincjonalnym miasteczku i ma wielu bohaterów. Centraln ą postaci ą jest młody dziennikarz, który popiera nowy re Ŝim. Cztery piece ( Four Furnaces , 1951) poruszaj ą problem uchod ź- ców ze społecznego i psychologicznego punktu widzenia. Cz ęść floty esto ńskiej mogła po wojnie pozosta ć w wolnym świecie i powie ść rozgrywa si ę na jednym z takich stat- ków, pływaj ącym pod flag ą panamsk ą bez portu macierzystego. Załoga składa si ę z około dwudziestu uciekinierów (nie tylko w sensie politycznym, lecz tak Ŝe uciekaj ą- cych przed własnym Ŝyciem i problemami), a ka Ŝdy z nich opowiada swoj ą histori ę w oddzielnym rozdziale. Na pokładzie statku pojawiaj ą si ę w tajemniczy sposób ulotki komunistyczne, a realizm powie ści jest podszyty strachem i podejrzeniami, z elemen- tami zarówno komicznymi, jak i tragicznymi. Ilmar Talve zasłyn ął kontrowersyjn ą powie ści ą Dom na śniegu ( The House in the Snow ), która opowiada o działaniach, w fikcyjnym wschodnio-europejskim kraju, Pi ą- tej Kolumny, przygotowuj ącej teren pod faszystowsk ą okupacj ę. Arved Viirlaid, jeden z młodszych pisarzy, uczestnik-ochotnik wojny fi ńsko-rosyj- skiej, mieszka obecnie w Kanadzie. Wydał dwa zbiory poezji i dwie powie ści. Nagro- dzona powie ść Groby bez krzy Ŝy ( Graves Without Crosses ) opowiada o walce esto ń- skiego ruchu oporu pod okupacj ą komunistyczn ą. Karl Ristikivi przed wyjazdem z Estonii (w roku 1944) studiował geografi ę na uniwersytecie w Tartu, obecnie mieszka w Szwecji. Jego powie ści to: Sad ( Orchard ) — opowie ść o nauczycielu greki, Jak było kiedy ś ( The Things That Once Were ) — o ostatnich szcz ęś liwych miesi ącach przed wojn ą w Estonii i niezwykła Noc dusz ( Ni- ght of Souls ), w której krytycy doszukali si ę elementów z Kafki i z Wędrówki Piel- grzyma . Ristikivi uto Ŝsamia uchod źcę z bohaterem Outsidera Colina Wilsona (chocia Ŝ wydał swoj ą ksi ąŜ kę par ę lat wcze śniej) i poszerza problemy emigracji o analiz ę ogól- nego kryzysu etyki w dzisiejszym świecie. „Domaganie si ę po świ ęce ń od innych jest działaniem społecznym, a odmowa po świ ęcenia si ę samemu uwa Ŝana jest za działanie antyspołeczne” — pisze. Ristikivi pisze ironicznie, u Ŝywaj ąc modernistycznych, ekspe- rymentalnych stylu i formy. Jego powie ść , mimo Ŝe awangardowa, spotkała si ę z du Ŝym uznaniem po śród emigracji esto ńskiej. August Mälk równie Ŝ mieszka w Szwecji, gdzie pracuje jako archiwista w Royal Theatre w Sztokholmie. Opublikował szesna ście powie ści, osiem zbiorów opowiada ń, eseje i kilkana ście sztuk teatralnych. Wiele jego utworów przetłumaczono na francuski, niemiecki, szwedzki i inne j ęzyki zachodnie. Mälk zdobył uznanie przed wojn ą powie- ściami o morzu i o Ŝyciu rybaków z esto ńskiego wybrze Ŝa i przybrze Ŝnych wysp. W powie ściach Ście Ŝka do studni ( The Path to the Well ) i Thomas Tamm , napisanych na emigracji, wybrał inny temat i inne miejsce akcji. Zamiast rybaków opisuje skom- plikowanych intelektualistów i pseudointelektualistów, zaj ętych problemami wyra Ŝania własnego „ja” i samopoznania. Mälk napisał tak Ŝe wiele sztuk radiowych, emitowa- nych w Szwecji, w Finlandii i Holandii. Gert Helbemäe mieszka od roku 1947 w Londynie, gdzie wydaje gazet ę emigra- cyjn ą. Jego najnowsza powie ść , Statek do Delos ( The Ship to Delos ) jest opowie ści ą o profesorze filozofii pisz ącym rozpraw ę o Sokratesie i o jego romansie z młod ą ko- biet ą, która pó źniej popełnia samobójstwo. Kwestia winy przedstawiona jest z sił ą i przekonuj ącą introspekcj ą psychologiczn ą — naturalnie winy moralnej, bo w sensie 22 prawnym nie ma tu mordercy. Helbemäe napisał równieŜ szereg opowiada ń o wcze- snym średniowieczu w Tallinie i wydał dwutomow ą powie ść pod tytułem Czarny brat (The Black Friar ) o reformacji w Estonii, napisan ą w formie kroniki dominikanina z Lubeki, którego podró Ŝe wiod ą do Tallina. Pedro Krusten, mieszkaj ący w Stanach Zjednoczonych, napisał kilka powie ści psychologicznych. Arvo Mägi, znany esto ński krytyk literacki, tak Ŝe napisał kilka powie ści. Powodzie (The Floods ) opowiadaj ą o konflikcie mi ędzy dwoma bra ćmi o kobiet ę i o ferm ę. Bra- my raju ( The Gates of Paradise ), które wywołały pewne kontrowersje w kr ęgach lite- rackich emigracji, s ą opowiadaniem o studencie sztuki, który musi wybiera ć mi ędzy sztuk ą czyst ą i sztuk ą komercyjn ą, mi ędzy cnotliw ą dziewczyn ą i eleganck ą kobiet ą z artystycznej cyganerii. Powie ść przerobiono na sztuk ę i wystawiano w kilku emigra- cyjnych teatrach. Bernard Kangro jest nie tylko znamienitym poet ą i płodnym powie ściopisarzem, lecz tak Ŝe duchem opatrzno ściowym spółdzielczego wydawnictwa emigracyjnych pisarzy esto ńskich. Nawet w swojej prozie, z pewn ą doz ą mistycyzmu, ł ączy wielk ą oryginalno ść i poetyckie podej ście. Najlepsza powie ść to chyba Peipsi , która dzieje si ę wokół jeziora Peipus, le Ŝą cym na granicy mi ędzy Estoni ą a Zwi ązkiem Radzieckim, i opisuje polityczne oraz mi ędzyludzkie intrygi tu Ŝ przed wybuchem drugiej wojny światowej. Poezja Kangro zawiera te same mistyczne i mitologiczne elementy, te same szczegółowe obserwacje przyrody, co jego proza. Kangro preferuje prosty czterowiersz opisowy lub biały wiersz. Jego wiersze cechuje szybko zmieniaj ący si ę punkt widzenia, który cz ęsto tworzy liczne wariacje tego samego tematu. Wiele jego wierszy przetłu- maczono na angielski, niemiecki i fi ński. Ain Kalmus jest przede wszystkim powie ściopisarzem historycznym. Cz ęść jego ksi ąŜ ek dotyczy tematów ze Starego Testamentu, inne zajmuj ą si ę nawróceniem Estonii w trzynastym wieku. Prorok ( The Prophet ), jego najbardziej znana ksi ąŜ ka, został przetłumaczony na wiele j ęzyków. August Gailit, który zmarł niedawno w Szwecji, był jedn ą z najwa Ŝniejszych po- staci literatury esto ńskiej. Trzytomowy zbiór opowiada ń Czy pami ętasz, kochanie? ( Do You Remember, My Love? ) dotyczy grupy uchod źców, którzy musz ą zarabia ć na Ŝycie jako drwale. W zasypanym śniegiem le śnym szałasie opowiadaj ą o swych rozmaitych przygodach miłosnych. Opowiadania s ą napisane brawurowo i ukazuj ą prze śmiewcz ą wyobra źni ę, charakterystyczn ą dla Gailita, który wesoło ści ą maskował zasadniczy cynizm i gł ębokie rozczarowanie światem. Karl Ast-Rumor, były dyplomata, napisał wiele ksi ąŜ ek, których akcja dzieje si ę w Ameryce Łaci ńskiej; a ponadto zbiór opowiada ń Marzenia i smutki ( Dreams and Sorrows ) oraz obszern ą powie ść Krucyfiks ( The Crucifix ), w której ukazuje destrukcyj- ną moc religijnego fanatyzmu.