1 1 148 1 4 8 KRONIKA 2013 2013 ISSN 0137-3099 WARSZAWY Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy KRONIKA WARSZAWY KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 1 KRONIKA WARSZAWY KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 2 Pozycja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu: Miasta Stołecznego Warszawy oraz Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa tel 22 565 46 00,fax 22 565 46 14 e-mail: ndop@archiwa,gov.pl http//www.archiwa.gov.pl RECENZENCI: prof. Maria Nietyksza Andrzej Sołtan TŁUMACZENIE: Michał Zdancewicz REDAKCJA: Violetta Urbaniak WYDAWCY: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Krzywe Koło 7, 00-270 Warszawa, tel. (22) 831-37-31; Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy ISSN 0137-3099 © Copyright by Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy i Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, 2013 KOMITET REDAKCYJNY: Ryszard Wojtkowski – redaktor naczelny, Aleksandra Sołtan-Lipska – sekretarz, Małgorzata Sikorska RADA PROGRAMOWA: prof. Andrzej Rottermund – przewodniczący, Joanna Wojcie- chowska, prof. dr Janusz Durko, Hanna Faryna-Paszkiewicz, prof. dr hab. Ryszard Koło- dziejczyk, Jerzy Majewski, Andrzej Jonas, prof. Andrzej Karpiński, prof. zw. dr hab. Jan Maciej Chmielewski, prof. dr hab. Julian Auleytner OPRACOWANIE TECHNICZNE: Studio Reklamy i Wydawnictw ____________ Nakład 500 egz. DRUK: Studio Reklamy i Wydawnictw KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 3 1 KRONIKA 1 4 8 2013 WARSZAWY Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy PL ISSN 0137-3099 SPIS TREśCI Artykuły i materiały 50 lat Towarzystwa Przyjaciół Warszawy – red. Agnieszka Skórska-Jarmusz .....................................5 Jacek Aleksander Fiedorowicz, Dynasy – zapomniany fragment Warszawy ......................................94 Ze źródeł archiwalnych Małgorzata Sikorska, Fotografia niemym świadkiem historii .............................................................118 Paweł E. Weszpiński, Plan miasta Warszawy. Plan von der stadt Warschau 1808–1809............................................................................................128 Sprawozdania „Siedemset lat Warszawy” – konferencja varsavianistyczna, 23 kwietnia 2013 roku – Marta Kuc-Czerep ..................................................................................................................................134 X jubileuszowy finał konkursu poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, 14 maja 2013 roku – Maria Wiśniewska .........................................................................................138 „Praski MDM. Życie codzienne osiedla Praga II”. Wystawa w Muzeum Warszawskiej Pragi – Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, 16 maja-28 września 2013 roku – Jolanta Wiśniewska....................................................................144 KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 4 4 Spis treści Recenzje i omówienia Wkład archiwistów warszawskich w rozwój archiwistyki polskiej. Zbiór studiów poświęconych warszawskiemu środowisku archiwalnemu, red. A. Kulecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012 – Janusz Grabowski..............................................................................................149 Pierwsze dziesięciolecie ubecji w Warszawie. Elżbieta Kowalczyk, Katarzyna Pawlicka Działalność Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego na m.st. Warszawę (1944-1954), Warszawa 2011 – Maria Wiśniewska..............................................................................................153 Pro memoria Zmarli, listopad 2012 – maj 2013 – Katarzyna Wagner...................................................................163 Bibliografia varsavianów Varsaviana – Hanna Macierewicz...................................................................................................167 Kronika Kalendarz warszawski, październik 2012 – kwiecień 2013 – Aleksandra Sołtan-Lipska..................189 KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 5 ARTYKUŁY I MATERIAŁY praca zbiorowa pod red. Agnieszki Skórskiej-Jarmusz 50 LAT TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY WPROWADZENIE Działające od 1963 r. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy (TPW) obchodzi w tym roku swoje pięćdziesięciolecie. Działalnością na polu kultury i krzewienia nauki wpisało się znacząco w pejzaż miasta, wywierając często znaczny wpływ na stołeczne inwestycje. Istniejące obecnie TPW jest spadkobiercą i do pewnego stopnia kontynuatorem tradycji przedwojennych stowarzy- szeń przyjaciół dzielnic, zwłaszcza w zakresie działalności kulturalnej, a także działań, których celem jest szerzenie wiedzy o Warszawie wśród młodzieży oraz dorosłych oby- wateli miasta. Odmienne uwarunkowania prawne w po- wojennej rzeczywistości sprawiły, że część kompetencji, którymi obdarzono przed wojną towarzystwa przyjaciół dzielnic, przyznano na wyłączność organom administracji państwowej. KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 6 6 50 Lat Towarzystwa Przyjaciół Warszawy KORZENIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY (TPW) – PRZEDWOJENNE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ DZIELNIC, ICH GENEZA I GŁÓWNE OBSZARY DZIAŁALNOśCI Początek ubiegłego stulecia był świadkiem spontanicznych narodzin wielu inicjatyw społecznych. Obywatele Warszawy i jej najbliższych okolic poczęli zrzeszać się w towarzystwach, które – wy- wierając presję na władze – dążyły do poprawy warunków bytu mieszkańców. Istoty powstania i działalności tych stosunkowo licznych organizacji nie sposób właściwie zrozumieć, nie odnosząc się do uwarunkowań historycznych, które kształtowały miasto w końcu XIX w. Upadek państwa polskiego w 1795 r. spowodował spowolnienie naturalnego rozwoju Warszawy. Klęska powstania listopadowego (1831), okres tzw. nocy paskiewiczowskiej oraz wybudowanie Cy- tadeli zahamowały rozrost miasta w kierunku północnym, a wzniesione forty żelaznym uściskiem objęły Warszawę i Pragę. W 1883 r. zaborcy przekształcili niepokorne miasto w twierdzę poddaną wojskowym rygorom. Rosyjskie władze administracyjne i wojskowe – o czym wyczerpująco piszą Lech Królikowski i Marek Ostrowski w książce o rozwoju przestrzennym Warszawy – zakreśliły wówczas wokół miasta trzy okręgi o promieniach 4, 8, i 16 km. Pomiędzy nimi „powstały pierście- niowe pasy terenu o ściśle reglamentowanych prawach budowlanych”1. Rygorystyczne przepisy for- teczne zabraniały wznoszenia w tych okolicach ogniotrwałych budynków murowanych, z tego powodu charakterystyczna stała się, dla całego tego terenu, zabudowa luźna z przewagą drewnianej (ok. 78 proc. całości). W niektórych podwarszawskich osiedlach proporcje te były jeszcze większe. Dla przykładu, w 1916 r. na Grochowie budynki drewniane stanowiły aż 86 proc. ogółu zabudowy. Co więcej, „12proc. było kryte słomą, co stanowiło jeden z najwyższych wskaźników na nowo przy- łączonych terenach”2. Żadna z posiadłości nie była podłączona ani do miejskiej sieci wodociągowo-- kanalizacyjnej, ani do elektrycznej. Aż do czasu włączenia w granice Warszawy Grochów pozostawał – jak pisze Jan Berger – mocno zaniedbaną podmiejską wsią3, z jedną tylko brukowaną drogą i jedną szkołą powszechną. Z podobnymi problemami zmagali się mieszkańcy pozostałych przedmieść, znaj- dujących się aż do pierwszej wojny światowej, w pasie fortecznym twierdzy Warszawa. Pozbawieni wszelkiej infrastruktury, nie licząc dróg fortecznych – bez prądu, kanalizacji, z ograniczonym dostę- pem do wody4 – w skuteczności działań stowarzyszeń dostrzegali szansę na poprawienie własnych warunków bytowych, na dorównanie pod tym względem mieszkańcom twierdzy. Jednak i w samej Warszawie nie brakowało motywów do podjęcia zorganizowanego działania na rzecz podniesienia komfortu życia mieszkańców. Gwałtowny napływ ludności do miasta twier- dzy, które nie mogło zdobywać nowych terenów pod zabudowę, spowodował ogromny popyt na lokale mieszkalne. Ograniczonej podaży mieszkań towarzyszyła spekulacja gruntami pod zabu- dowę, ale też nieproporcjonalnie wysokie ceny ciasnych lokali i skandaliczne warunki higieniczne, w jakich zmuszeni byli żyć mieszkańcy5. Społeczeństwo polskie przez wiele lat usiłowało wywrzeć presję na carską administrację. Działania te dopóty były bezskuteczne, dopóki władze cywilne i wojskowe nie uznały, że twierdza Warszawa nie spełnia już wymogów nowoczesnej wojny, zatem nie warto jej dłużej utrzymywać. 1 L. Królikowski, M. Ostrowski,Rozwój przestrzenny Warszawy, Warszawa 2007, s. 92. 2 J. Berger, Dzieje Grochowa do 1916 r., „Rocznik Warszawski” 1967, s. 84. 3 Tamże, s. 83. 4 Zaledwie 3,6 proc domów było wyposażonych w wodociągi, mieszkańcy 70,4 proc. pobierali wodę ze studni, a 22,1 proc. nieruchomości pozbawione było jej w ogóle – noszono ją od sąsiadów. 5 L. Królikowski, M. Ostrowski, dz. cyt., s. 95. KRONIKA22_12_13druk_Layout 2 22.12.2013 18:54 Page 7 Artykuły i materiały 7 Nadzieje na rozszerzenie granic administracyjnych miasta, zwłaszcza w jego południowej czę- ści, obudził w 1909 r. rosyjski minister wojny Włodzimierz Suchomilow, wydając zarządzenie o likwidacji twierdzy (zatwierdzone 11 sierpnia 1911 r. przez Mikołaja II). W 1911 r. do Warszawy włączono część terenów Mokotowa, aż po dzisiejszą ulicę Dąbrowskiego (tereny Rakowieckiej, Narbutta, Madalińskiego i Różanej)6, co wyjaśnia wczesne angażowanie się mokotowian w dzia- łalność, póki co, nieformalnego towarzystwa miłośników dzielnicy. W tym samym roku na tere- nie całej Warszawy zniesiono wszelkie ograniczenia budowlane. Wiosną 1913 r. prasa z entuzjazmem komentowała wysadzanie przez Rosjan fortów, widząc w tym okazję