WOJCIECH MORAWSKI W¸ADYS¸AW GRABSKI polityk, mà˝ stanu, reformator Warszawa, 2004 Zdj´cia na stronach 4, 5, 6, 13, 14, 35 – archiwum prywatne rodziny Grabskich Projekt graficzny, sk∏ad, druk: Drukarnia NBP Wyda∏: Narodowy Bank Polski Departament Komunikacji Spo∏ecznej Warszawa, ul. Âwi´tokrzyska 11/21 tel. 0-22 653 27 84, fax 0-22 653 13 21 www.nbp.pl © Copyright Narodowy Bank Polski 2004 Odradzajàce si´ po pierwszej wojnie Êwiatowej paƒstwo polskie boryka∏o si´ od pierwszych swych dni z wieloma trudnoÊciami w polityce wewn´trznej i zagranicznej. Do najwa˝niejszych problemów nale˝a∏a ci´˝ka sytuacja gospodarcza kraju. Rozbita w okresie rozbiorów infrastruktura gospodarcza ziem polskich, zniszczenia wojenne, koniecznoÊç wystawienia ogromnej armii w zwiàzku z walkami na granicach Rzeczypospolitej, brak w∏asnego kapita∏u, który by∏by zdolny wy∏o˝yç fundusze na niezb´dne inwestycje, rozregulowany system podatkowy - wszystkie te problemy sp´dza∏y sen z powiek kierownikom polskiej gospodarki, starajàcym si´ doprowadziç do stabilnoÊci bud˝etowej kraju. Ich wysi∏ki nie dawa∏y jednak rezultatu. WartoÊç marki polskiej systematycznie mala∏a. Wiosnà 1923 roku zjawisko to przybra∏o kolosalne rozmiary. Finanse paƒstwa stan´∏y w obliczu katastrofy, a kolejni ministrowie skarbu daremnie usi∏owali jej zapobiec. Na tle ich nieudolnoÊci tym wi´kszym blaskiem zajaÊnia∏a ju˝ wkrótce gwiazda W∏adys∏awa Grabskiego, który przedstawi∏ i wcieli∏ w ˝ycie program reform wyprowadzajàcych Polsk´ z otch∏ani hiper inflacji. RODZINA Grabscy herbu Pomian z Grabi na Kujawach, o przydomku Jarand, znani byli ju˝ w póênym Êredniowieczu. Jan z Grabi by∏ na poczàtku XV wieku kasztelanem kruszwickim. Póêniej Grabscy jeszcze kilkakrotnie pe∏nili ten urzàd. D∏ugosz wspomina jego syna, Jaranda z Grabi (zwanego komesem z Brudzewa), który dowodzi∏ 25. choràgwià Wojciecha Jastrz´bca pod Grunwaldem. Póêniej zosta∏ wojewodà inowroc∏awskim i jednym z najwybitniejszych senatorów u schy∏ku panowania W∏adys∏awa Jagie∏∏y. Starsza linia jego potomstwa u˝ywa∏a póêniej nazwiska Brudzewscy, m∏odsza - Grabscy. Wojciech z Brudzewa, wybitny matematyk, by∏ nauczycielem Miko∏aja Kopernika. Jan Grabski w czasach Batorego ws∏awi∏ si´ m´stwem pod Po∏ockiem. Jego brat Piotr te˝ musia∏ byç barwnà postacià, skoro zosta∏a po nim taka wzmianka w szesnastowiecznym herbarzu Bartosza Paprockiego: „... gotujàc si´ do stanu duchownego, za przypadkiem nieszcz´Êcia ch∏opa zabi∏, szed∏ by∏ do Rzymu po rozgrzeszenie; w drodze drugiego zabi∏, wróciwszy si´ musia∏ si´ o˝eniç; zostawi∏ potomstwo”1. Grabscy byli wybitnà rodzinà; od XV do XVIII wieku pi´ciu jej przedstawicieli osiàgn´∏o godnoÊç senatorskà. Do tego trzeba dodaç szeÊciu senatorów Brudzewskich. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej przysz∏y i dla Grabskich ci´˝kie czasy. 1 B. Paprocki: Herby rycerstwa polskiego. Kraków, 1858, s. 537. 3 Pradziadek W∏adys∏awa, Franciszek Grabski prawdopodobnie bra∏ udzia∏ w konfederacji barskiej i w zwiàzku ze swà dzia∏alnoÊcià niepodleg∏oÊciowà straci∏ ca∏y majàtek. Jego syn, Andrzej Rafa∏ (1787-1878), dziadek W∏adys∏awa, utrzymywa∏ si´ jako administrator cudzych majàtków. Chcàc uchroniç swoich synów przed d∏ugoletnià s∏u˝bà w wojsku rosyjskim wylegitymowa∏ si´ ze szlachectwa przed Heroldià Królestwa Polskiego2. Aby jednak uniknàç towarzyszàcej takiej procedurze przysi´gi na wiernoÊç carowi, gotów by∏ wspomóc swe starania ∏apówkà. Ostatecznie da∏ ∏apówk´ i przysi´gi nie z∏o˝y∏. Jego syn Feliks (1829-1897), ojciec W∏adys∏awa, ukoƒczy∏ gimnazjum we W∏oc∏awku. Dzier˝awiàc majàtki, dorobi∏ si´ na hodowli buraka cukro- wego i w 1859 r. naby∏ od Grabowskich majatek Borów nad Bzura ko∏o ¸owicza, który sta∏ si´ odtàd rodzinnà siedzibà Grabskich. Feliks by∏ ˝onaty ze Stanis∏awà z domu Mittelstaedt, córkà pos∏a do Reichstagu, Seweryna. Mia∏ z nià dwóch synów: Stanis∏a- wa, znanego dzia∏acza Narodowej Demokracji, ministra oÊwiaty, a po wojnie wiceprzewodniczàce- go Krajowej Rady Narodowej, oraz W∏adys∏awa i dwie córki: Zofi´ Kirkor-Kiedroniowà, ˝on´ Józefa Kiedronia, ministra prze- mys∏u i handlu w rzàdzie W∏a- dys∏awa oraz Halin´ Brzeziƒskà, ˝on´ profesora Józefa Brzeziƒ- skiego z Krakowa. Majàtek Borów (po przebudowie w 1926 r.) DZIECI¡STWO, EDUKACJA I POCZÑTKI DZIA¸ALNOÂCI PUBLICZNEJ Przysz∏y premier urodzi∏ si´ 7 lipca 1874 roku w Borowie. W latach 1883-1892 ucz´szcza∏ do V Gimnazjum Filologicznego w Warszawie. Dzia∏a∏ wówczas w tajnych kó∏kach samokszta∏ceniowych. W tym czasie pozostawa∏ pod wp∏ywem poglàdów socjalistycznych. W 1892 roku wyjecha∏ na studia do Pary˝a. Ucz´szcza∏ do École des Sciences Politiques (1892-1894), studiowa∏ te˝ histori´ i ekonomi´ na Sorbonie (1892-1895). W latach 1896-1897 kontynuowa∏ studia w Halle, gdzie poÊwi´ca∏ si´ agronomii. W okresie studiów zagranicznych poglàdy Grabskiego ewoluowa∏y w kierunku liberalnym i solidarystycznym. 2 E. S´czyn: Szlachta Wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861. Wyd DIG 2000, s. 204. 4 Po Êmierci ojca Grabski powróci∏ do kraju i objà∏ majàtek. Nast´pne lata wype∏ni∏a mu praca spo∏eczna i naukowa. Od 1901 roku wspó∏pracowa∏ z Centralnym Towarzystwem Rolniczym. Opublikowa∏ wówczas dwutomo- wà Histori´ Towarzystwa Rolniczego (Warszawa 1904), za którà otrzyma∏ nagrod´ Akademii Umiej´tnoÊci. W 1905 roku zosta∏ uwi´ziony przez w∏adze rosyjskie za prac´ spo∏ecznà wÊród ch∏opów. Po uwolnieniu zwiàza∏ si´ z Narodowà Demokracjà i trzykrotnie, w latach 1905-1912, by∏ pos∏em do Dumy. W listopadzie 1902 roku zawar∏ ma∏˝eƒstwo z Katarzynà Lewandowskà, z którà mia∏ czterech synów. Po wybuchu pierwszej wojny Êwiatowej Katarzyna Grabska, 1900 r. w 1914 roku zosta∏ wiceprezesem Central- nego Komitetu Obywatelskiego. Komitet pod przewodnictwem ksi´cia Seweryna Âwiatope∏ka-Czetwertyƒskiego, zorganizowany z inicjatywy w∏adz rosyjskich, mia∏ stanowiç reprezentacj´ sfer gospodarczych i politycz- nych Królestwa Polskiego. W 1915 roku, po zaj´ciu Królestwa Polskiego przez Niemców, Grabski wyjecha∏ do Rosji. Do kraju powróci∏ po rewolucji paêdziernikowej i zawarciu pokoju brzeskiego. Jako reprezen- tant orientacji antyniemieckiej zosta∏ przez Niemców uwi´ziony i osadzony w twierdzy modliƒskiej. Napisa∏ wówczas trzeci tom swych Memoria∏ów w kwestii w∏oÊciaƒskiej – dwa pierwsze tomy opublikowa∏ jeszcze przed wybuchem wojny. Po uwolnieniu by∏ przez dwa tygodnie ministrem rolnictwa w rzàdzie Józefa Âwierzyƒskiego (paêdziernik- listopad 1918 roku). Synowie W∏adys∏awa Grabskiego, 1909 r. 5 U PROGU II RZECZYPOSPOLITEJ W 1919 roku Grabski wszed∏ do Sejmu Ustawodawczego z ramienia endecji, wyst´pujàcej w tym czasie pod nazwà Zwiàzku Ludowo-Narodowego. Zorganizowa∏ wówczas G∏ówny Urzàd Likwidacyjny. By∏a to instytucja powo∏ana do regulowania zobowiàzaƒ finansowych z czasów wojny. Prezesem GUL pozosta∏ do 1922 roku. Z racji pe∏nienia tej funkcji zosta∏ do∏àczony do sk∏adu polskiej delegacji na konferencj´ pokojowà w Pary˝u. W grudniu 1919 roku po raz pierwszy zosta∏ ministrem skarbu. W rzàdzie Leopolda Skulskiego reprezentowa∏ Narodowà Demokracj´. Pe∏ni∏ t´ funkcj´ do listopada 1920 roku. Inflacja towarzyszy∏a II Rzeczypospolitej od pierwszych dni. Polska przej´∏a po okupantach instytucj´ emisyjnà – Polskà Krajowà Kas´ Po˝yczkowà, emitujàcà marki polskie. Od poczàtku traktowano jej dzia∏alnoÊç jako przejÊciowà. Ju˝ w lutym 1919 roku Sejm uchwali∏, ˝e przysz∏à polskà instytucjà emisyjnà b´dzie Bank Polski, a przysz∏a waluta b´dzie nosiç nazw´ „z∏oty”. Bank Polski mia∏ nawiàzywaç do tradycji instytucji o tej samej nazwie, dzia∏ajàcej w Królestwie Polskim w latach 1828-1885. Na razie, wobec potrzeb zwiàzanych z odbudowà i trwajàcymi ciàgle wojnami o granice, wygodnie by∏o pozostaç przy marce polskiej, a stabilizacj´ od∏o˝yç na lepsze czasy. Niemniej jednak pro- blem jeÊli nie zakoƒczenia, to przynajmniej ograniczania inflacji by∏ aktualny od poczàtku. Grabski wiosnà 1920 roku próbowa∏ st∏umiç inflacj´ poprzez uporzàdkowanie gospodarki bud˝etowej. Wprowadzi∏ podzia∏ dochodów i wydatków paƒstwa na zwyczajne i nadzwyczajne, forsujàc jednoczeÊnie zasad´, ˝e na pokrycie zwyczajnych wydatków wystarczyç muszà zwyczajne dochody. Liczàc si´ z potrzebami toczàcej si´ wojny, stara∏ si´ o uzyskanie po˝yczki zagranicznej. Planowa∏ reform´ walutowà opartà na po˝yczce amery- kaƒskiej i dochodach z eksportu drewna. Poczàtkowe sukcesy tej pierwszej rundy walki Grabskiego z inflacjà zniweczy∏ rozwój wyda- W∏adys∏aw Grabski, minister skarbu rzeƒ na frontach latem 1920 roku. 6 Podj´ta w kwietniu 1920 roku ofensywa kijowska zakoƒczy∏a si´ wprawdzie zaj´ciem ukraiƒskiej stolicy, ale budowa niepodleg∏ego paƒstwa ukraiƒskiego przez sprzymierzonego z Polskà Semena Petlur´ post´powa∏a opornie. Na domiar z∏ego w 1920 roku armia radziecka przesz∏a do kontrofensywy. Politycznà odpowiedzialnoÊç za pora˝k´ poniós∏ rzàd Leopolda Skulskiego, który 9 czerwca 1920 roku poda∏ si´ do dymisji. Rozpoczà∏ si´ dwutygodniowy kryzys rzàdowy. Poczàtkowo brano pod uwag´ mo˝liwoÊç utworzenia rzàdu centro- lewicowego z Wincentym Witosem na czele. Kombinacja taka nie mia∏aby jednak arytmetycznej wi´kszoÊci w Sejmie, choç znajdowa∏aby si´ i tak w lepszej sytuacji ni˝ prawica. Kiedy ju˝ wydawa∏o si´, ˝e dojdzie do powo∏ania rzàdu w takim kszta∏cie, rokowania rozbi∏y si´ o kwestie podzia∏u tek. W tej sytuacji pozostawa∏o powo∏anie rzàdu pozaparlamentarnego. 23 czerwca 1920 roku W∏adys∏aw Grabski po raz pierwszy zosta∏ premierem. PIERWSZY RZÑD GRABSKIEGO - ROK 1920 Rzàd mia∏ charakter fachowy; wp∏yw partii politycznych na obsad´ stanowisk by∏ ograniczony. Z rzàdu Skulskiego pozostali na swych stanowiskach: sam Grabski, który zachowa∏