Protocol Gebruik van klassieke MAO-remmers1 De basis van dit protocol is gelegd door Dr. Marc.J. Blom, psychiater, verbonden aan het PsyQ te Den Haag, waarna deze verder is uitgebouwd met hulp van de expertise van onderstaande (behandel) deskundigen, onder leiding van Prof. Dr. W.A. Nolen. Dr. T.K. Birkenhäger, psychiater, verbonden aan het Erasmus MC te R’dam, Dr. W. van den Broek, psychiater, verbonden aan het Erasmus MC te R’dam, Dr. G.W.K. Hugenholtz, zhs-apotheker, verbonden aan het Diakonessenhuis Utrecht-Zeist-Doorn, Dr. R.M. Kok, psychiater, verbonden aan Altrecht geestelijke gezondheidszorg te Zeist, Prof. Dr. W.A. Nolen, psychiater, Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), Mw. Drs. P. Kölling, psychiater, verbonden aan het Medisch Spectrum Twente te Enschede, Dr. J.P. van der Post, psychiater, Klin. Farmacoloog, verbonden aan GGZ Rivierduinen te Leiden. Dr. P.F.J. Schulte, psychiater, voorzitter geneesmiddelencommissie GGZ-NHN. Daleco Pharma b.v. heeft bij het tot stand komen van dit protocol een faciliterende rol vervuld en heeft er vervolgens zorg voor gedragen dat dit protocol onder de aandacht van belanghebbenden is gebracht, o.a. via haar website www.dalecopharma.nl 1 Waar in dit protocol gesproken wordt over een MAO-remmer, wordt in alle gevallen een klassieke, d.w..z. niet-selectieve, irreversibele MAO-remmer (tranylcypromine of fenelzine) bedoeld. Versie mei 2009 Inleiding ....................................................................................................................................... 3 Indicatie ....................................................................................................................................... 3 Contra-indicatie MAO-remmers ................................................................................................... 3 Onderzoek vooraf (somatisch):.................................................................................................... 3 Informatie vooraf.......................................................................................................................... 4 Interacties.................................................................................................................................... 4 Bijwerkingen: ................................................................................................................................................ 6 Instelfase ..................................................................................................................................... 7 Hoe lang behandelen?................................................................................................................. 8 Onderhoudsfase .......................................................................................................................... 8 Stoppen van de therapie.............................................................................................................. 8 2 Inleiding − Dit protocol is geschreven voor het veilig gebruik van klassieke, d.w.z. niet-selectieve irreversibele MAO-remmers tranylcypromine (Parnate®) en fenelzine (Nardil®). − Het protocol geldt NIET voor de in Nederland verkrijgbare reversibele MAO-remmers moclobemide (Aurorix®) en selegiline (Eldepryl®). − Waar aangegeven zijn speciale voorzorgsmaatregelen voor het ambulant, d.w.z. poliklinisch instellen opgenomen. − Met dit protocol hopen de opstellers dat het gebruik van MAO-remmers zal toenemen bij indicaties die zich daartoe lenen. Indicaties − Therapieresistente depressie (zie Multidisciplinaire richtlijn depressie, 2005). − Atypische depressie. − Depressieve episode van een bipolaire stoornis (zie NVvP Richtlijn bipolaire stoornissen, 2008). − Angststoornissen bij resistentie voor andere middelen (zie Multidisciplinaire richtlijn angststoornissen, 2004). Contra-indicaties Absolute contra-indicaties − Feochromocytoom. − Gelijktijdig gebruik van sommige medicamenten (zie onder interacties). Relatieve contra-indicaties − Hypertensie ,hypotensie en cardiovasculaire stoornissen; advies is deze eerst goed te behandelen alvorens in te stellen op MAO-remmer. − Niet ingestelde hyperthyreoidie, leverziektes, nierziekten en niet goed ingestelde diabetes mellitus. Hierbij is extra voorzichtigheid geboden. Zwangerschap en borstvoeding − Over het gebruik van MAO-remmers tijdens de zwangerschap is helaas weinig bekend . Van tranylcypromine zijn geen teratogene effecten bekend. Bij dierexperimenteel onderzoek van fenelzine zijn teratogene effecten gezien. Er is geen onderzoek bekend bij mensen (Friedman & Polifka (1998). Vanwege de onbekendheid dient in ieder geval zeer terughoudend opgetreden te worden tijdens de zwangerschap. In de meeste overzichten wordt het gebruik van MAO-remmers ontraden. − Beide MAO-remmers gaan over in de moedermelk. Onduidelijk is wat hiervan de consequenties zijn. Borstvoeding wordt hierom afgeraden. Onderzoek vooraf (somatisch) − Somatische anamnese, met daarin vooral aandacht voor cardiovasculaire problemen, schildklierproblemen, leverziektes, nierziektes en diabetes mellitus. − Pols en tensie: De tensie dient liggend (na 5 min) te worden gemeten en staand (na 5 min staan i.v.m. orthostase). − Laboratoriumonderzoek: Leverfuncties, nierfuncties, schildklier (TSH en T4), nuchter glucose. Bij twijfel: zwangerschapstest. Indien somatische problemen geconstateerd worden dient patiënt niet ambulant ingesteld te worden. 3 Ambulante instelling is goed mogelijk onder de volgende voorwaarden: − Geen somatische problemen. − Niet psychotisch. − Zelf in staat de bloeddruk te meten. − Ervaring behandelaar moet voldoende zijn. − Bereikbaarheid behandelaar moet geregeld zijn. − Gezin of partner moet goed geïnformeerd en gemotiveerd zijn. − Voor relatief weinig geld kan de patiënt zelf een bloeddrukmeter aanschaffen. Ook is het mogelijk deze te huren bij een Kruisvereniging. De arts moet zich ervan verzekeren dat de patiënt op de hoogte is van het goede gebruik van de bloeddrukmeter. − Indien de patiënt een eigen of gehuurde bloeddrukmeter heeft dient deze voorafgaande aan de start van de behandeling geijkt te worden met de tensiemeter van de behandelend arts. Informatie vooraf − Indien men overgaat tot het gebruik van een MAO-remmer dient dit in het behandelplan opgenomen te zijn. − De patiënt dient uitgebreid mondeling en schriftelijk geïnformeerd te worden over het gebruik en de risico’s van het middel. − Vermeldt dat tranylcypromine (Parnate®) of fenelzine (Nardil®) een niet-geregistreerd geneesmiddel is. Deze voorlichting dient in het dossier genoteerd te worden. − Schriftelijke informatie wordt aan patiënt meegegeven. De huisarts wordt extra geïnformeerd via het NTvG-artikel van Nolen (2003). − Bij ambulant instellen dient de patiënt ermee akkoord te gaan tijdens de instelfase ten minste 3 x per week, 2 maal per dag de bloedruk te (laten) meten (liggend en staand). Dit kan door de patiënt zelf of door (de doktersassistent van) de huisarts gebeuren. − Laboratorium onderzoek en eventueel aanvullend somatisch onderzoek dient voorafgaande aan het instellen te hebben plaatsgevonden. − Patiënt dient met het dieet te beginnen voorafgaande de start van de MAO-remmer. Hiertoe dient men een ter zake kundige diëtist bezocht te hebben, voorafgaande aan de instelfase. Interacties Diverse medicamenten kunnen een interactie geven en zijn daarom tijdens het gebruik van een MAO-remmer (relatief) gecontra-indiceerd. Let op dat hierbij ook middelen zijn die bij de drogist (dus zonder recept) verkrijgbaar zijn. Tranylcypromine is een relatief sterke remmer van het CYP 2C19 isoenzym. Theoretisch zou dat een interactie kunnen geven met medicijnen die via dat systeem worden afgebroken. Fenelzine bevordert de afbraak van pyridoxine (vit. B6) en kan een pyridoxine tekort veroorzaken. Absoluut gecontra-indiceerd − Alle SSRIs (NB fluoxetine 6 weken wash-out!), venlafaxine, duloxetine, clomipramine, imipramine en L-tryptofaan. o De voornaamste en meest gevaarlijke interactie van een MAO-remmer is die met een serotonerg werkend middel. Het zogenaamde ‘serotonine syndroom’ kan bijzonder ernstig verlopen bij het gelijktijdig toedienen van een klassieke MAO-remmer en bijvoorbeeld een SSRI(1). Het wordt gekenmerkt door de volgende symptomen: bewustzijnsverandering, opwinding, myoclonus, hyperreflexie, koorts, tremor, transpireren, ataxie, diarree en soms hypertermie. De afloop kan dodelijk zijn. − Sympaticomimetica: amfetaminen, cocaïne, methylfenidaat (Ritalin®, Concerta®, Equasym®), dopamine, adrenaline, noradrenaline, isoproterenol, sympaticomimetische anti- asthmamiddelen. N.B. Ook geen vasoconstrictor bij verdoving bij de tandarts. o Deze middelen kunnen een hypertieve crisis induceren. − Sommige antihypertensiva: methyldopa, guanethidine, reserpine. 4 − Levodopa, ook als combinatiepreparaten (Sinemet® en Madopar®). o Deze middelen kunnen een hypertensieve crisis induceren. − Opioïden, met name pethidine, buprenorfine, dextromethorfan (zit onder andere in hoeststroop) en tramadol. (morfine en codeïne zijn mogelijk minder gevaarlijk). − Middelen tegen verkoudheid/verstopte neus en hoestdranken, indien ze dextromethorfan of sympaticomimetica bevatten: bijvoorbeeld xylometazoline (Otrivin®, Allergodil®). − Sibutramine (middel tegen overgewicht). Relatief gecontra-indiceerd. Hierbij is extra voorzichtigheid geboden − Antipsychotica (i.v.m. toegenomen kans op orthostatische hypotensie). − Moclobemide (hiervoor bestaat overigens nooit een indicatie). − Dexamfetamine. − Anticholinergica . − Buspiron. − Antihistaminica.