DARIA GROCHOWSKA* nowe życie „miejskich przegranych”. rewitalizacja kopalni węgla kamiennego „mysłowice” i terenów przyległych the new life of “urban losers”. revitalization of the coal mine “myslowice” AND THE SURROUNDING AREAS Streszczenie w artykule rozpatrzono problem miasta przyszłości w kontekście miasta, które boryka się z problemem malejącej liczby mieszkańców. nakreślono wytyczne, kryteria, jakie powinny spełniać już istniejące miasta, by móc liczyć na dalszy rozwój. podkreślono ogromne znaczenie rewitalizacji obszarów poprzemysłowych dla przyszłości miast. jednocześnie opisano specyfikę takich terenów. w omawianiu rewitalizacji i wyznaczników miasta XXi wieku posłużono się przykładem mysłowic, będących tematem pracy dyplomowej autorki artykułu. Słowa kluczowe: obszary poprzemysłowe, rewitalizacja, miasto przyszłości, Mysłowice Abstract the paper describes a city of the future, which nowadays struggles for the problem of a decreasing number of residents. some standards ,that should be met by existing cities in the hope of future growth, were presented. the paper underlines the importance of revitalization of postindustrial areas for the future of the city. at the same time brownfields specific was described.a s an example to describe revitalization ideas and standards for XXi century city, mysłowice were used, which was also the topic of themaster’s thesis written by the author of this paper. Keywords: postindustrial areas, revitalization, city of the future, Mysłowice * mgr inż. arch. Daria grochowska, absolwentka, wydział architektury, politechnika krakowska. 200 1. Wstęp na świecie obserwuje się tendencję wzrostową liczby mieszkańców miast, które w 2030 roku ma zamiesz- kiwać 5 mld osób. myśląc o mieście przyszłości, wskazuje się problemy wynikające z jego przeludnienia i to na nie stara się znaleźć rozwiązanie. jak będzie jednak wyglądać przyszłość tych, których dotyczy przeciwna tendencja? co zrobić, gdy miasto przestaje być atrakcyjne dla jego mieszkańców, a liczba ludności spada w nim systematycz- nie? odpowiedzi na powyższe pytania szukano w pracy dyplomowej dotyczącej rewitalizacji kwk „mysłowice” i terenów przyległych [3]. starano się dowieść, iż rewitalizacja szeroko rozumianych obszarów poprzemysłowych może stać się receptą na problemy planistyczne oraz społeczno-gospodarcze miast powstałe na skutek deindu- strializacji. w polsce niestety prawo nie podaje definicji takich obszarów, nie reguluje także jednoznacznie i przejrzy- ście sposobu postępowania z nimi. powszechnie uważa się za równoznaczne pojęcia obszaru poprzemysłowego i angielskiego brownfield, jednak jest to uogólnienie nie do końca słuszne. badania przeprowadzone w usa przez environmental protection agency [2] w 1998 roku przyczyniły się do podziału terenów zniszczonych, skażonych działalnością przemysłową na dwa typy. pierwszy z nich to superfunds, które cechuje bardzo duże skażenie, bę- dące groźne dla ludzi. oszacowano, iż jest ich w usa 1400. drugi typ terenów to popularne brownfields. cechu- je je mniejsze skażenie aniżeli superfunds. ich liczba w granicach stanów to 100-450 tys. ciekawe stanowisko reprezentuje także polski uczony krzysztof gasidło. w referacie „przekształcenia terenów poprzemysłowych – efekty i perspektywy badań i działań” przedstawionym na 2. konferencji regentif [8] wskazuje on, iż do terenów poprzemysłowych należy zaliczać nie tylko nieruchomości po zakładach produkcyjnych, ale także towarzyszące im obiekty o innych funkcjach, jak np. osiedla pracownicze czy też infrastrukturę w ich pobliżu. znaczenie obszaru poprzemysłowego poszerzają także niemieckie badania. w „altlastenhandbuch” [5] przełożonym na język polski w 1996 i wydanym przez bibliotekę monitoringu Środowiska, tereny, które należy rewitalizować, podzielono na: Altstandorte – stare lokalizacje przemysłowe, Altablagerungen – stare składowiska, Unfallorte – miejsca kolizyj- ne. w polsce 60% miast posiada tereny poprzemysłowe. największe ich skupisko to województwo śląskie, gdzie zajmują one 1000 ha. na poszerzenie znaczenia słowa brownfield ma także wpływ sytuacja ekonomiczna. dziś wyludniają się obszary usług, niektóre dzielnice mieszkaniowe, a naukowcy coraz częściej zaczynają je zaliczać do „obszarów poprzemysłowych”, ściślej tzw. grayfields. niepokojący jest fakt, iż w znaczącej większości ich po- wstawaniu nie towarzyszy spadek konsumpcji terenów zielonych. obserwuje się wręcz wzrost konsumowania tzw. greenfields na rzecz zabudowy mieszkaniowej bądź dużych centrów handlowych. dobrym przykładem tej negatywnej praktyki jest zjawisko, które miało miejsce na Śląsku. lata 90. to kryzys przemysłowy szczegól- nie niekorzystny dla tego regionu (bezrobocie wzrosło do 20%). sprawiło to, że kolejna dekada także pod wzglę- dem demograficznym nie okazała się dla województwa lepsza.p o przystąpieniu polski do unii europejskiej z kraju wyemigrowało blisko 2 mln osób, wśród których jedną z najliczniejszych grup stanowili młodzi Ślązacy. w latach 1995-2005 liczba ludności zmalała w aglomeracji o 7,3%. katowice odnotowały spadek ludności o 9,8%. ten nega- tywny trend nie wpłynął na zaprzestanie konsumpcji nowych terenów. 2. Kryteria oceny współczesnych miast chcąc zapobiec opisanemu zjawisku, należy sprecyzować, jak miasto powinno się rozwijać, jakie są naj- ważniejsze cechy miasta przyszłości. we wspomnianej pracy dyplomowej posłużono się w analizie i projekcie dotyczącym mysłowic dziewięcioma zasadami miasta XXi wieku, stworzonymi przez johna lund kirkena, philipa enguista oraz richarda rapaporta w publikacji „city building. nine planning principles for the twenty-first cen- tury” [5]. dwaj pierwsi byli wieloletnimi partnerami w pracowni skidmore, owings & merrill (som). autorzy wskazali następujące kryteria dobrze funkcjonującego miasta, które można uznać za wyznaczniki miasta przyszłości: zrów- noważony rozwój (Sustainability), dostępność (Accessibility), dywersyfikacja (Diversity), otwarta przestrzeń (Open Space), kompatybilność (Compatibility), impulsy, bodźce (Incentives), zdolność adaptacji (Adaptability), gęstość (Density), tożsamość (Identity). 201 pierwsza wskazana zasada dotyczy planowania i projektowania w sposób zrównoważony. pojęcie stwo- rzone przez hansa carla von carlowitza odnoszące się pierwotnie do leśnictwa, a dziś będące doktryną ekono- mii politycznej w kontekście projektowania, rozumie się jako właściwe, etyczne postępowanie wobec środowiska. w odniesieniu do mysłowic i terenu kwk „mysłowice” zwraca się uwagę na przemysłowy charakter zakładu, mia- sta, regionu, dzieląc problemy na dotyczące trzech obszarów: człowiek, budowle oraz ziemia, powietrze, woda. ostatnia grupa ziemia, powietrze, woda uświadamia, że by planować przyszłość miasta, konieczne jest ograniczenie zanieczyszczania powietrza oraz przywrócenie zdegradowanej gleby wokół kopalń do stanu zero. zrównoważony rozwój to także właściwe wykorzystanie zasobów terenów przeznaczonych pod zabudowę. 3. Mysłowice – możliwości rozwoju miasta opisywana gmina nie uniknęła powszechnego w XX wieku powiększenia przedmieść w sposób nieogra- niczony. doprowadziło to do powstania w jej południowej części suburbiów będących „sypialniami” dla ludzi za- trudnionych w centrum, a także w katowicach. tym samym problem niewłaściwego wykorzystania terenu stał się katalizatorem innych problemów. wydłużeniu uległa droga do pracy pokonywana przez przeciętnego mysłowicza- nina, co prowadzi do wzrostu emisji spalin, zanieczyszczenia powietrza. także infrastruktura przy takim rozprosze- niu musiała zostać znacząco rozbudowana w stronę południa, podczas gdy na północy miasta pozostały tereny, na których zabudowa mogłaby być dogęszczona. problem struktury, obiektów to niedobór niektórych, np. zwią- zanych z kulturą i rozrywką, oraz fatalny stan techniczny innych. do drugiej grupy można zaliczyć osiedla z wielkiej płyty niepoddane rewitalizacji. skutkuje to wzmożoną konsumpcją energii, narażeniem ludności na życie w hała- sie oraz nieestetycznym otoczeniu. poza wskazanymi konsekwencjami istnieją inne – o podłożu socjologicznym. pozostawienie zakładów po przemyśle jako pustostanów sprowadza się do ich dewastacji, a długofalowo wywie- ra ogromny wpływ na społeczeństwo. zjawisko to zostało opisane przez g. kelling i c. coles w „fixing broken windows: restoring order and reducing crime in our communities” [4] w 1982 roku, a potwierdzone badaniami w 2005 i 2008 roku. w odniesieniu do człowieka miasto przyszłości (w tym wypadku mysłowice) powinno rozwią- zać problem przekwalifikowania umiejętności ludności tracącej pracę ze względu na redukcję zatrudnienia w gór- nictwie. dziś w mysłowicach w tej branży zatrudnionych jest 53% ogółu pracujących, podczas gdy w województwie śląskim udział ten wynosi 46% i ulega zmniejszeniu. ponadto nieatrakcyjna infrastruktura zniechęciła inwestorów do przedsiębiorczości na terenie miasta. obecnie w gminie działają jedynie dwa przedsiębiorstwa (kopalnie węgla kamiennego) zatrudniające ponad 250 osób, co oznacza spadek o 5 w stosunku do 1998 roku. znajduje to prze- łożenie na wzrost bezrobocia. w 2003 roku według pup wyniosło ono ok. 5,5 tys. osób i miało w około 30% cha- rakter długotrwały [1]. to właśnie bezrobocie i edukację należy uznać za obszary problemowe mysłowic związane z człowiekiem. stwierdza się, iż rozwój miasta w przyszłości możliwy będzie tylko wtedy, gdy: zostanie opracowa- ny plan zagospodarowania przestrzennego miasta obejmujący całe miasto (obecnie jest to 25%), zostanie stwo- rzone ekonomiczne prosperity miasta (wg raportu regionalnej izby obrachunkowej poziom zadłużenia