ARTIKEL Broedvogels van Noord-Friesland Buitendijks en de invloed van verkweldering op hun aantallen Kluten en Grutto’s tussen de Brandganzen wachtend op het wijken van de vorst in het verlate voorjaar van 2013. Noorderleeg, 21 april 2013. Avocets and Black-tailed Godwits await the late spring of 201 amongst lingering Barnacle Geese. (foto Meinte Engelmoer) Daan Bos, Meinte Engelmoer, Jaap Feddema & Kees Koffi jberg Er is jaar protest voor nodig geweest om de Natuurherstel door verkweldering is iets dat overal langs buitendijkse gronden in het Friese deel van de de kusten van de Noordzee wordt toegepast (Wolters et al. Waddenzee te behoeden voor verdere inpoldering. 2005, Garbutt & Wolters 2008). Hierbij wordt de invloed van Mede op basis van de belangrijke vogelwaarden is het zoute getij vergroot om het kwelderareaal te herstel- Noord-Friesland Buitendijks een beschermd len. In de Nederlandse Waddenzee, specifi ek langs de Friese natuurgebied geworden. Om het areaal ‘half- Waddenkust, wordt vanuit dit oogpunt gedacht aan een natuurlijke kwelders’ te vergroten is een begin uitbreiding van kwelders door zomerpolders te ontpolde- gemaakt met verkweldering. Wat zullen hiervan ren (Hosper & de Vlas 1994). Op die manier wordt gestalte de gevolgen zijn voor broedvogels? gegeven aan beleidsdoelstellingen vanuit de derde Plano- logische Kernbeslissing Waddenzee en de Europese Habitat- richtlijn. Langs de waddenkust van Friesland is verkweldering niet nieuw. Door dijkdoorbraken in 1973 en 1979 werd een deel van de zomerpolder bij Paesens onbedoeld verkwelderd (Dijkema 2001). In 1990 en 1992 volgden twee zomerpolders ten oosten en ten westen van de pier van Holwerd. De pro- vinciale natuurbeschermingsvereniging It Fryske Gea heeft daarna een proefverkweldering uitgevoerd in 2001 (van Duin et al. 2007), als onderdeel van een plan om één van de LIMOSA 88 (2015): 31-42 31 Holwerd oost st Waddenzee - Wadden Sea we erd olw voorm. zomerpolder H Holwerd oost Kwelder r Kwelder Blija Ferwert west de voorm. zomerpolder el t w er Holwerd west Holwerd K rw Fe st oo Zomerpolder Blija r lde we m Blije K rru Ma Zomerpolder Ferwert rs lde we ng K eri eld rkw Marrum fve roe rs n P de ge zomerpolder Noorderleeg ol e Ferwert en erp Ke oll om ildtp ost Noorderleeg z B rs o Noorderleegige lde er Raard kwe ov llen Noorderleeg Marrum tpo Bild est Bildtpollen - rs w lde Bildtpollen verkweldering Sibrandahûs kwe zomerpolder oost Zwarte Haan Vijfhuizen Hallum Oude Bildtzijl Kweldertje bij Wierum Peasumerlannen noord 't Schoor Wierum Peasens - Moddergat Nes Peasumerlannen zuid Holwerd oost st we rd voorm. zomerpolder Ternaard Oosternijkerk lwe Ho Holwerd oost Anjum elder Blija deelgebied study area verkwelderd restored salt marsh zomerpolder summer polder ecotoopcotoop ecotope dijk dyke slikslik mud at binnendijks landside of dyke 0 2 4 km kwelderkweld saltre marsh grens voormalige zomerpolder teknr. 1744_007a/10042014/fh boundary of former summer polder luchtfoto: PDOK telgebieden: A&W Figuur 1. Noord-Friesland Buitendijks met de in deze studie genoemde gebieden die op broedvogels zijn geïnventariseerd (zie tabel 1 voor details). Map of Noord-Friesland Buitendijks with study areas in Noord-Friesland Buitendijks mentioned in this paper (details in table 1). grootste aaneengesloten kweldergebieden van Europa te winteringsgebieden en gedurende de trek, zullen lokaal laten ontstaan (Hosper & de Vlas 1994). In 2009 ten slotte is o.a. de vorm (morfologie), kwaliteit en het oppervlak van de op de Bildtpollen nog een klein stukje aan deze reeks toege- habitat van invloed zijn op de plaatselijke broedvogeldicht- voegd (Bakker et al. 2014). Op dit moment zijn er zeer con- heden. Op NFB worden die mede bepaald door eb en vloed, crete plannen voor meer verkweldering op Noord-Friesland beweiding met vee, begreppeling en andere vormen van Buitendijks (hierna NFB genoemd). Vergroting van de zoutin- beheer. Uit eerder werk aan broedvogels op kwelders door vloed zal de vegetatie en het overstromingsregime veran- Thyen (1997), Norris et al. (1998) en Eskildsen et al. (2000) deren, en daarmee ook de vestigingsomstandigheden voor komt naar voren dat beweide kwelders een andere broedvo- broedvogels op de kwelders. gelbevolking hebben dan niet beweide kwelders. Bij een in De kwelders van NFB herbergen zowel in nationaal als in- 2010 op NFB opgestart grootschalig experiment met bewei- ternationaal perspectief belangrijke aantallen broedvogels ding door paarden en runderen in hoge en lage dichtheden (Jager & Rintjema 2011). Naast omstandigheden in de over- en met een regime van wisselbeweiding werden de gevol- 32 Tabel 1. Overzicht van de gerealiseerde verkwelderingen langs de Noord-Friese kust sinds 1975 en de andere deelgebieden beschouwd in deze studie. Salt marshes restored by managed or accidental dyke realignment along the Frisian coast since 1975, and other sub-areas used in this study. ecotoop/ deelgebied jaar van verkweldering opp. (ha) begraasd ecotope / area year of de-embankment size (ha) grazed verkwelderd de-embanked Bildtpollen - verkweldering 2009 48 ja Noorderleeg proefverkweldering 2001 129 ja Holwerd-West voormalige zomerpolder officieel officially 1992 58 ja Holwerd-Oost voormalige zomerpolder 1990 31 sinds since 2003 Peasumerlannen-Noord ca. 1975 113 nee zomerpolder summer polder Bildtpollen zomerpolder Oost 35 ja Noorderleeg Keegen 169 ja Bokkenpollenpolder en Noorderleeg-West 315 ja Marrum zomerpolder 108 ja zomerpolder Ferwert 106 ja zomerpolder Blija 79 ja ‘t Schoor 21 ja Peasumerlannen-Zuid 61 ja kwelder salt marsh Bildtpollen kwelders 460 ja Noorderleeg kwelders 544 ja kwelder Marrum 222 deels kwelder Ferwert 282 ja kwelder Blija 179 deels Holwerd-West kwelder 248 ja Holwerd-Oost kwelder 184 deels kweldertje bij Wierum 6 ja gen voor flora en fauna nauwkeurig in kaart gebracht (de MATERIAAL EN METHODEN Vlas et al. 2013), maar konden vooralsnog geen verschillen tussen beheersregimes worden ontdekt, waarschijnlijk om- Studiegebied dat de looptijd van de proef te kort was. Wel werd gevonden NFB bestaat uit slikvelden, kwelders en zomerpolders (fi- dat met name de variatie in structuur van kwelder en vege- guur 1). Het studiegebied en het gevoerde beheer zijn uit- tatie belangrijk is voor broedvogels (Mandema 2014). gebreid beschreven in Jager & Rintjema (2011). Het gebied is Onze hypothese is dat verkweldering zal leiden tot ver- onderdeel van het Natura 2000-gebied Waddenzee en on- anderingen in de samenstelling en aantallen broedvogels derdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (tegenwoordig op de kwelder. Verkweldering zal bovendien het overstro- Natuurnetwerk Nederland). De in het voorgaande genoem- mingsrisico van legsels verhogen en het broedsucces ne- de verkwelderingen zijn aangegeven in figuur 1 en tabel 1. gatief beïnvloeden. Het leidt verder tot veranderingen in Het areaal kwelder op NFB is in de periode 1982-2012 licht de morfologie, de voedselbeschikbaarheid en de vegetatie- gegroeid (van Wesenbeeck et al. 2014). Ook is in deze peri- structuur en –samenstelling van het betreffende gebied. Al ode door successie de vegetatiesamenstelling aanzienlijk dan niet in interactie met verkweldering spelen er in de loop veranderd. Belangrijke ontwikkelingen waren het stoppen der jaren natuurlijk ook andere ontwikkelingen in deze ge- van de begreppelingsactiviteiten in 2000, het verkleinen van bieden, bijvoorbeeld predatie, verstoring, beweiding en de de zeewaarts gelegen bezinkvelden met rijshouten dam- kwaliteit van rust en ruimte in relatie tot de oppervlakte. men, en een doorgaande opslibbing (Dijkema et al. 2011). Dankzij de langlopende broedvogelkarteringen van de In 1980 werd NFB intensief beweid (maximaal 0.75 grootvee- Wadvogelwerkgroep van de Fryske Feriening foar Fjildbio- eenheden per ha, Dijkema et al. 2011), op de Bildtpollen en logy (FFF) beschikken we over langlopende reeksen broed- Holwerd-Oost na. Vanaf 2000 is dit afgenomen, maar enkele vogelgegevens van NFB. Hiermee schetsen we een beeld onbeweide delen zijn wel weer in beweiding genomen. Do- van de veranderingen in de broedvogelbevolking. Door mineerden in de jaren zeventig en tachtig nog de pionier- een vergelijking te maken tussen gebieden die in tijd of vegetaties, tegenwoordig speelt een ‘veroudering van de ruimte verschillen in één of meer van de bovenbeschreven kwelder’, waarmee een toenemende dominantie van de cli- factoren kunnen we de gevolgen van verkweldering inzich- maxvegetatie met Zeekweek Elytrigia atherica wordt bedoeld telijk maken. Dit artikel gaat in op de resultaten van deze (Dijkema et al. 2011). In de niet of minder beweide gebieden analyse. nam het aandeel hoge, gesloten vegetaties (met Zeekweek 33 Gele Kwikstaart Rietgors Graspieper Meerkoet Motacilla flava Emberiza schoeniclus Anthus pratensis Fulica atra 120 800 120 60 80 600 80 40 40 400 40 20 200 0 0 0 Tureluur Wilde Eend Bergeend Veldleeuwerik Tringa totanus Anas platyrhynchos Tadorna tadorna Alauda arvensis 500 160 80 250 400 120 60 200 40 150 300 80 20 100 200 40 50 0 Zilvermeeuw Scholekster Kievit Grutto - number of territories Larus argentatus Haematopus ostralegus Vanellus vanellus Limosa limosa 250 500 1400 700 400 200 1200 500 300 aantal territoria aantal 1000 150 200 300 800 100 100 600 100 50 0 Kokmeeuw Kluut Visdief Noordse Stern Larus ridibundus Recurvirostra avosetta Sterna hirundo Sterna paradisaea 20000 3500 1000 400 15000 800 300 2500 600 200 10000 100 1500 400 5000 0 200 500 0 0 1990 2000 2010 1990 2000 2010 1990 2000 2010 1990 2000 2010 jaar - year Figuur 2. Ontwikkeling van de totale aantallen