ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORTARCADIS ARCHEOLOGISCH 93 PlanRAPPORT Nieuwe Bierkaai 93 (Deelgebieden 2 en 3): Bierkaaistraat, Dubbele Poort, Vismarkt, Overdamstraat te Hulst, gemeente Plan Nieuwe Bierkaai (Deelgebieden 2 en 3): Bierkaaistraat, Hulst. Archeologische begeleiding, protocol Opgraven en Dubbele Poort, Vismarkt, Overdamstraat te Hulst, gemeente Opgraving scheepsresten. Hulst. Archeologische begeleiding, protocol Opgraven en Opgraving scheepsresten. Deel I: Rapport 1 JUNI 2016 11 JULI 2017 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 Contactpersonen TIMO VANDERHOEVEN Adviseur Archeologie & Cultuurhistorie T 06-50736656 Arcadis Nederland B.V. M 06-50736656 Postbus 1018 5200 BA 's- E [email protected] Hertogenbosch Nederland Auteurs S. Depuydt met bijdragen van A. de Kraker, Y. de Rue, S. Hoss, R. van Dierendonck, J. Vermeersch, J. Kottman, S. Ostkamp, S. Lange, W. van der Meer, S. van Daalen, L. Verspay, S. Diependaele en J. Wattenberghe Redactie S. Depuydt en F. Delporte 2 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 INHOUDSOPGAVE DEEL I: RAPPORT 1 INLEIDING 17 1.1 Aanleiding, Doel en Opzet van het onderzoek 17 1.2 Beleidskader 18 1.3 Plangebied: afbakening en (toekomstig) grondgebruik 19 2 VOORGAAND ONDERZOEK 25 2.1 Bureauonderzoek 25 2.1.1 Bodem 25 2.1.2 Archeologische gegevens 25 2.1.3 Historische gegevens 28 2.1.4 Historische gegevens onderzoekslocatie 30 2.1.5 Historische geografie 32 2.1.6 Verstoringen/huidig en recent gebruik 34 2.2 Inventariserend veldonderzoek 35 2.2.1 Doel 35 2.2.2 Onderzoeksopzet 35 2.2.3 Resultaten 35 2.2.4 Conclusie 37 3 HISTORISCH-GEOGRAFISCH ONDERZOEK HULSTERHAVEN 41 3.1 Inleiding 41 3.2 Ontstaan en historisch geografisch kader 41 3.3 Ontwikkeling van de haven, 14e eeuw tot 1621 47 3.4 Discussie 60 3.4.1 Oudste vermelding 60 3 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 3.4.2 Kaden en haveninstallaties en de verstening daarvan 60 3.4.3 Onderhoud haveninstallaties 61 3.4.4 Verzanding haven 61 3.4.5 Bebakening 62 3.4.6 Einde van de haven 62 3.4.7 Het bredere kader 63 3.5 Conclusies 64 4 ARCHEOLOGISCHE BEGELEIDING, PROTOCOL OPGRAVEN 67 4.1 Inleiding 67 4.2 Onderzoeksopzet 67 5 RESULTATEN ARCHEOLOGISCHE BEGELEIDING 73 5.1 Archeologische stratigrafie 73 5.1.1 Havenprofiel 73 5.1.2 Antropogene ophogingslagen langs de haven 76 5.2 Sporen en structuren 81 5.2.1 Inleiding 81 5.2.2 Fase 1: de prehistorie 81 5.2.3 Fase 2: pre-stedelijke fase 82 5.2.4 Fase 3: vroeg-stedelijke fase; aanleg haven (12e-vroege 15e eeuw) 83 5.2.4.1 Wallichaam 83 5.2.4.2 Houten beschoeiingen 87 5.2.4.3 Houten haveninfrastructuur 99 5.2.4.4 13e-14e-eeuwse bewoning langs de haven (houtskeletbouw en vroege steenbouw) 102 5.2.4.5 Industriële/ambachtelijke activiteiten langsheen de haven 112 5.2.5 Fase 4: volledige verdichting (late 15e-16e eeuw) 121 5.2.5.1 Verstening van de haveninfrastructuur 121 5.2.5.2 Steenbouw langs de Overdamstraat en de Bierkaaistraat 132 5.2.6 Fase 5: Nieuwe en Nieuwste tijd, na demping van de haven (17e eeuw tot heden) 147 4 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 6 AARDEWERK 171 6.1 Inleiding: Selectie tijdens de evaluatiefase en de opbouw van het aardewerkrapport 171 6.1.1 De datering van de sporen 171 6.1.2 De havenvulling 171 6.1.3 Beerput 17 en 502 172 6.1.4 De inspanningen van de Werkgroep Archeologie Hulst 172 6.1.5 De opbouw van het rapport 173 6.2 Methodologie 173 6.2.1 Methodologie van de spoordateringen 173 6.2.2 Methodologie van de inventarisatie 175 6.2.2.1 Tellingen en volledigheid 175 6.2.2.2 Vormbeschrijving en het Deventer-systeem 176 6.2.2.3 Bakselgroepen, herkomst, gebruik en objectdatering 180 6.3 Inleiding tot het post-middeleeuwse aardewerk 182 6.3.1 Chinees porselein 182 6.3.2 Het tinglazuuraardewerk: majolica en faience 182 6.3.3 Het Duitse steengoed 182 6.3.4 Het industriële aardewerk 184 6.3.5 Roodbakkend aardewerk 188 6.3.6 Witbakkend aardewerk 193 6.4 Beerput 502 197 6.4.1 Datering en tafonomie 197 6.4.2 Het aardewerkbeeld en de voornaamste aardewerkvondsten 203 6.4.2.1 Het Chinese porselein 203 6.4.2.2 Het Duitse steengoed 209 6.4.2.3 Het tinglazuuraardewerk (faience en majolica) 211 6.4.2.4 Het industriële aardewerk 213 6.4.2.5 Het roodbakkende en witbakkende aardewerk 222 6.4.3 Het leven zoals het was 225 6.4.3.1 Inleiding 225 6.4.3.2 Distributiepatroon 227 6.4.3.3 De socio-economische status 236 6.4.3.4 Aardewerkgebruik en het huishouden 240 6.4.3.5 Het zichtbare leven: Leven op stand 245 6.4.3.6 In de keuken en achter de schermen 260 5 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 7 GLAS 271 7.1 Inleiding 271 7.2 Methode 271 7.3 Resultaten 272 7.4 Vondsten uit een 17e / 18e-eeuwse beerput 274 7.5 Vondsten uit een 18e-eeuwse beerput 275 7.6 Conclusie 278 8 METAAL 281 8.1 Inleiding 281 8.2 Beschrijving 284 8.2.1 Inleiding 284 8.2.2 Persoonlijk 285 8.2.2.1 Fibula – Fibel (Fürspann?) – brooch 285 8.2.2.2 Gespen – Schnallen - Buckles 287 8.2.2.3 Riembeslagen – Gürtelbeschläge – belt mounts 291 8.2.2.4 Knopen – Knöpfe - buttons 292 8.2.2.5 Kledinghaken en -ogen – Kleiderhaken und -ösen – hooks and eyes 292 8.2.2.6 Molensteenkragen – Mühlsteinkragen – ruff collar 293 8.2.2.7 Rinkelbellen 296 8.2.2.8 Sieraden – Schmuck - Jewellry 297 8.2.2.9 Persoonlijke verzorging – Körperpflege – personal care 297 8.2.3 Militair 297 8.2.3.1 Gordel 297 8.2.3.2 Helmen 298 8.2.3.3 Harnas 302 8.2.3.4 Steekwapens 309 8.2.3.5 Behulp-wapens 312 8.2.3.6 Handvuurwapens 312 8.2.3.7 Kanonnen 318 8.2.3.8 Bommen 319 8.2.3.9 Paardenhoofdstel 320 8.2.3.10 Paarden 321 8.2.3.11 Schepen 321 6 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 8.2.4 Huis en huishouden 323 8.2.4.1 Bouwonderdelen 323 8.2.4.2 Sloten 323 8.2.4.3 Sleutels 323 8.2.4.4 Meubel- of deurbeslagen 324 8.2.4.5 Bellen 324 8.2.5 Transport 325 8.2.5.1 Klok 325 8.2.5.2 Licht 326 8.2.5.3 Haard 328 8.2.5.4 Raamlood en glas in lood 328 8.2.5.5 Diversen 328 8.2.6 Voeding 328 8.2.6.1 Pannen/Potten 328 8.2.6.2 Zeven 331 8.2.6.3 Keukenbestek 331 8.2.6.4 Diversen 332 8.2.6.5 Borden en schalen 332 8.2.6.6 Tinnen deksels en duimrusten (van bekers / pullen / kannen) 333 8.2.7 Handel en Nijverheid 336 8.2.7.1 Handel 336 8.2.7.2 Nijverheid 338 8.2.8 Religie 344 8.2.9 Recreatie 347 8.3 Analyse: karakterisering van de metaalvondsten 350 8.3.1 Inleiding 350 8.3.2 De civiele vondsten 350 8.3.2.1 Kleding 350 8.3.2.2 Het stedelijke wonen en werken 350 8.3.2.3 Datering 354 8.3.2.4 Conclusie 354 8.3.3 De militaire uitrusting 355 8.3.3.1 De uitrustingsstukken uit de late middeleeuwen 355 8.3.3.2 De uitrustingsstukken uit de tachtigjarige oorlog 356 8.3.3.3 Conclusie 358 7 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 9 NATUURSTEEN EN GROFKERAMIEK 365 9.1 Grofkeramiek 365 9.1.1 Faience wandtegels 365 9.1.2 Vloertegels 370 9.1.2.1 13e/14e/15e eeuw 370 9.1.2.2 16e eeuw 374 9.1.2.3 17e eeuw en later 377 9.1.3 Dakbedekking 379 9.1.4 Vuurbok 380 9.2 Natuursteen 383 9.2.1 Vijzels 383 9.2.2 Molenstenen 387 9.2.3 Pottenbakkersschijf 391 9.2.4 Overige natuursteenvondsten 392 10 LEER 397 10.1 Inleiding 397 10.2 Algemeen 397 10.2.1 Schoenen 398 10.2.2 Beurzen 401 10.2.3 Flessen 401 10.2.4 Riem 401 10.2.5 Paardentuig 401 10.2.6 Militaria 402 10.2.7 Onbekende leren lappen 402 10.3 Versieringen 402 10.3.1 Inpersen 402 10.3.2 Siernaden 402 10.3.3 Uitstansen 402 10.4 Materiaalbeschrijving 403 10.5 Samenvatting 407 8 ARCADIS ARCHEOLOGISCH RAPPORT 93 11 CONSTRUCTIEHOUT 409 11.1 Inleiding 409 11.2 Methode 409 11.2.1 Selectie en vooronderzoek 409 11.2.2 Meting(en) 409 11.2.3 Dateringsonderzoek 410 11.3 Resultaten 410 11.3.1 Selectie en vooronderzoek 410 11.3.2 Metingen 411 11.3.3 Dateringsonderzoek 415 11.4 Interpretatie 418 12 ARCHEOBOTANIE 423 12.1 Inleiding 423 12.1.1 Algemeen 423 12.1.2 Fasering 424 12.1.3 Vraagstelling 424 12.2 Materiaal en methode 424 12.2.1 Onderzoeksmateriaal 424 12.2.2 Monsterpreparatie 424 12.2.3 Vooronderzoek 425 12.2.4 Selectie 426 12.2.5 Vervolgonderzoek 426 12.2.6 Interpretatie van de gegevens 426 12.3 Resultaten 427 12.3.1 Tonput S690, 1400-1500 427 12.3.2 Tonput S12, 1450-1560 427 12.3.3 Beerput S17, 1400-1720, vnl. 1600-1720 429 12.4 Discussie 430 12.4.1 Tonputten 430 12.4.1.1 Spoor 690, perceel 499, 1400-1500 430 12.4.1.2 Spoor 12, perceel 487, 1450-1560 431 12.4.2 De beerput 432 12.4.2.1 Spoor 17, perceel 495, 1400-1720, vnl.