Title: Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej Author: Sylwester Fertacz Citation style: Fertacz Sylwester. (2000). Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego \O B W . Ai/TOh >fOTJĄKOh W O tO G D A « 74 0 Sylwester F■jggemśo r £ P U 3 lJ/ jĄ H O S Ł A h ' s 5 Cr. 0KA( TUŁA O OHYLBhJ drugiej wojny ś . KURSK 4-V .DON, BietGOROD CAPyc o ^ O C&/\KKdw \K0O H T l o PÓŁTAWA REPU BLIK A ] k a u ^ {JC><^ ROS i? / A STAhtftOP&t' o dmRosvjsf\ k m « * t n e z u z - i * SSHASrOPOL \8 ATU tli. hoNSTiAWA '1X'Ta£A//a \FZYWQti ' A ,40 > P £l Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego x y Katowice Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1870 Sylwester Fertacz Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000 Redaktor serii: Historia Maria Wanda Wanatowicz Recenzent Mieczysław Wojciechowski Publikacja dofinansowana ze środków Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Katowicach Spis treści Wykaz skrótów ................................................................................................... 7 W s tę p ................................................................................................................. 9 Rozdział I Polacy wobec idei słowiańskiej do wybuchu drugiej wojny światowej .... 17 Narodziny i specyfika słowianofilstwa polskiego............................................17 Etapy rozwoju polskiej myśli słowiańskiej do 1939 r......................................... 25 Rozdział II Uwarunkowania i główne nurty polskiej myśli słowiańskiej w okresie drugiej wojny światowej........................................................................................................ 42 Odradzanie się idei słowiańskiej. Ośrodki polskiej aktywności prasłowiań­ skiej na emigracji...............................................................................................42 Główne nurty polskiej myśli słowiańskiej w K raju........................................... 57 Rozdział III Podstawy ideowo-polityczne polskich koncepcji słowiańskich..................................81 Rozdział IV Polskie programy słowiańskie o roli Polski w Słowiańszczyźnie............................. 98 5 Rozdział V Białoruś, Ukraina i Rosja a zjednoczenie słowiańskie w polskich koncepcjach politycznych........................................................................................................ 113 Istota tak zwanego problemu wschodniego............................................... 113 Możliwości i zakres współpracy Słowian wschodnich i Polaków . 118 Rozdział VI Polacy o miejscu Słowian Zachodnich i Południowych we wspólnocie słowiańskiej 134 Rola Słowian Zachodnich i Południowych w zjednoczeniu środkowoeuro­ pejskim ........................................................................................................ 134 Możliwości współpracy i jedności ogólnosłowiańskiej................................. 146 Zakończenie........................................................................................................ 156 Wykaz źródeł i literatury..................................................................................... 159 Indeks nazwisk i pseudonimów........................................................................... 185 S um m ary............................................................................................................ 195 PeaiONfe................................................................................................................. 197 6 Wykaz skrótów AAN — Archiwum Akt Nowych AK — Armia Krajowa AL — Armia Ludowa AMSZ, zesp..., w..., t..., k... — Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ze­ spół..., wiązka..., teczka..., karta... ASK — Archiwum prof. Stanisława Kota A UL — Acta Universitatis Lodziensis AUW — Acta Universitatis Wratislaviensis AZHRL — Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego BIP — Biuro Informacji i Propagandy (KG AK) BJ — Biblioteka Jagiellońska BN — Biblioteka Narodowa BS — Biblioteka Senatu RP BZO — Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ChOW — Chłopska Organizacja Wolności „Racławice” CKL — Centralny Komitet Ludowy (CSDSiS) CKRL — Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego „Roch” CSDSiS — Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykali- stycznych DIP — Departament Informacji i Prasy DR DR — Delegatura Rządu RP na Kraj DSW — Departament Spraw Wewnętrznych DR DSZ — Departament Spraw Zagranicznych DR FOP — Front Odrodzenia Polski GARF, f..., op..., j.chr..., 1... — Gosudarstvennyj Archiv Rossijskoj Federacji, fond..., opis’..., jedinica chranenija..., list... KC PZPR — Komitet Centralny PZPR KN — Konfederacja Narodu KON — Konwent Organizacji Niepodległościowych 7 KOP — Komenda Obrońców Polski KSwP — Komitet Słowiański w Polsce KZ — Konfederacja Zbrojna LUNS — Legion Unii Narodów Słowiańskich MER — Materiały Edmunda Romera MiP — Miecz i Pług MKZS — Materiały Komitetu Zachodniosłowiańskiego NOW — Narodowa Organizacja Wojskowa NSZ — Narodowe Siły Zbrojne ONR — Obóz Narodowo-Radykalny OPW — Obóz Polski Walczącej OW — Organizacja Wojskowa „Wilki” PAL — Polska Armia Ludowa PLAN — Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa PN — Polska Niepodległa PPON — Porozumienie Polskich Organizacji Niepodległościowych PPR — Polska Partia Robotnicza PPS — Polska Partia Socjalistyczna PRZS — Polski Ruch Zjednoczenia Słowian POS — Polska Organizacja Syndykalistyczna PS — Polscy Socjaliści PSD — Polskie Stronnictwo Demokratyczne PZW — Polski Związek Wolności PZPR — Polska Zjednoczona Partia Robotnicza RN RP — Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej RPPS — Robotnicza Partia Polskich Socjalistów SD — Stronnictwo Demokratyczne SN — Stronnictwo Narodowe SP — Stronnictwo Pracy SPD — Stronnictwo Polskiej Demokracji sygn. (akces.) — sygnatura (akcesyjna) SZP — Służba Zwycięstwu Polski TAP — Tajna Armia Polska TOW — Tajna Organizacja Wojskowa („Gryf Pomorski”) WRN — Wolność, Równość, Niepodległość (PPS) ZD — Zjednoczenie Demokratyczne ZNUJ — Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZON — Związek Odrodzenia Narodowego (Znak) ZOR — Związek Odbudowy Rzeczypospolitej ZPL „Orka” — Związek Pracy Ludowej „Orka” ZPP — Związek Patriotów Polskich ZSP — Związek Syndykalistów Polskich ZWZ — Związek Walki Zbrojnej ZWR — Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej (Wydawnictwo) 8 Wstęp Bo choć na słowiańskim koniu jeżdżę, nie mam nadziei, abym na nim do wytkniętego celu dojechał. Czuję tylko, że jest rzeczą potrzebną, aby idea słowiańska była u nas przez pewien zastęp ludzi reprezentowana. Marian Zdziechowski Klęska wrześniowa 1939 r. była bolesnym ciosem dla całego społeczeństwa polskiego, jednak Polacy w swej większości nie poddali się nastrojom zwąt­ pienia i rezygnacji. Natychmiast po klęsce przystąpili do walki — prowadzonej w różnych formach i na różnych frontach — o odzyskanie utraconej suweren­ ności. Godny uznania jest też fakt, że praktycznie równocześnie z podjęciem działań niepodległościowych zaczęto myśleć o przyszłości państwa; rozważać środki i możliwości takiego pomnożenia sił Polski, aby już nigdy nie po­ wtórzyła się sytuacja z września 1939 r. Przemyślenia tegoż rodzaju, będące udziałem instytuq’i państwowych, ugrupowań politycznych i wojskowych oraz pojedynczych publicystów i w Kraju, i na emigracji, oscylowały generalnie wokół dwóch, często się uzupełniających koncepcji: budowy wielkiej i silnej Polski (tak w sensie duchowym, jak i terytorialno-ludnośdowym oraz gos- podarczo-wojskowym); usytuowania państwa w systemie bezpieczeństwa środ­ kowoeuropejskiego, opartym na federacyjnym (konfederacyjnym, unijnym itp.) zespoleniu państw. W bardzo bogaty wachlarz propozycji polskich w tym zakresie wpisywały się przemyślenia i koncepcje odwołujące się do idei lub — jeśli ktoś woli — do mitu jedności słowiańskiej. Odwoływanie się w wielu polskich koncepcjach federacyjno-konfederacyj- nych okresu wojny do pokrewieństwa etnicznego Słowian jako czynnika scalającego lub ułatwiającego integrację krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej nie musiało pociągać za sobą głębszych konsekwencji teoretycz­ nych. Było w wielu wypadkach prostym stwierdzeniem faktu, że region 9 środkowoeuropejski jest w większości zamieszkały przez Słowian, którzy w okresie wojny stanęli (szczególnie Słowianie Zachodni) w obliczu zagrożenia nie tylko własnej suwerenności, ale wręcz podstaw bytu narodowego. Jednak — jak to często bywało w przeszłości — w warunkach ciężkich doświadczeń narodu polskiego i innych narodów słowiańskich, poczucie wspólnoty losów, solidarności i przekonanie o tożsamości celów stały się inspiracją do snucia mniej lub bardziej utopijnych rozważań o konieczności bieżącej bliskiej współ­ pracy międzysłowiańskiej oraz przyszłego zjednoczenia politycznego, gospo­ darczego, a nawet duchowego Słowiańszczyzny. Idea słowiańska, czyli nie tylko wiara we wzajemną solidarność słowiańską na gruncie pokrewień­ stwa szczepowego, językowego i kulturowego Słowian, ale — co może naj­ bardziej istotne — przekonanie o szczególnych przeznaczeniach historycznych narodów słowiańskich, legła u podstaw wielu polskich programów powojennej przebudowy Europy oraz oparcia stosunków między państwami i narodami na zupełnie nowych, innych niż do czasów wojny, wartościach. Idea słowiańska inspirowała powstawanie nie tylko programów stricte politycznych, często dość solidnie podbudowanych teoretycznie i opartych na bardzo realistycznych przesłankach, ale też całych zwartych systemów historiozoficzno-filozoficz- nych, odwołujących