Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Arkadiusz Krawczyk Teofil Lenartowicz wobec kultury renesansu. Z dziejów recepcji dziedzictwa odrodzenia w twórczości polskich romantyków Praca doktorska napisana pod opieką naukową prof. UAM dr hab. Aliny Borkowskiej-Rychlewskiej Poznań 2020 Spis treści Uwagi wstępne ........................................................................................................................................ 3 Fascynacja kulturą odrodzenia. Fenomen Lenartowicza ..................................................................... 3 U źródeł terminu renesans ................................................................................................................... 7 Romantyczny renesansyzm ............................................................................................................... 11 Idea wielkich ludzi a renesanse sztukmistrza .................................................................................... 20 Rozdział 1. W starej ojców szkole. Mit życia i twórczości Jana Kochanowskiego .............................. 27 Meandry recepcji „rzeczy czarnoleskiej” w refleksji pisarzy pierwszej połowy XIX wieku ........... 27 Szkic do romantycznego portretu odrodzeniowego pisarza .............................................................. 34 Pod egidą czarnoleskiego mistrza. O korespondencji Lenartowicza z przyjaciółmi i rodziną.......... 41 U źródeł własnej twórczości. Rola motta w pisarstwie lirnika mazowieckiego ................................ 45 „Wieniec laurowy” ku czci poety. Literackie formy pamięci o Janie z Czarnego Lasu ................... 49 Rozdział 2. W blasku florenckiego renesansu. Rzeźba i rysunek Lenartowicza ................................... 70 Rzeźba jako przedmiot zainteresowania poetyckiego ....................................................................... 72 Per aspera ad astra ............................................................................................................................. 75 Krytyka artystyczna wobec dorobku rzeźbiarskiego Lenartowicza .................................................. 78 W pracowni sztukmistrza .................................................................................................................. 87 W świecie inspiracji rzeźbiarskich artysty-amatora .......................................................................... 98 Anachronizm czy twórcze przetworzenie? ...................................................................................... 108 Rozdział 3. Polski Vasari? Listy o sztuce włoskiej .............................................................................. 111 Rozproszona całość ......................................................................................................................... 113 Geniusz jako fundament kreacji sztuki ............................................................................................ 124 Etos sztuki – etos życia. Powołanie artysty – powołanie człowieka ............................................... 128 Od renesansu do romantyzmu. Lenartowicza model pisania o artyście .......................................... 139 Wit Stwosz – w poszukiwaniu polskiego ideału? ........................................................................... 147 Koncepcja deskrypcji dzieła sztuki ................................................................................................. 149 Renesans włoski a charakter szkoły narodowej .............................................................................. 155 Rozdział 4. Próba dialogu. Wykłady bolońskie .................................................................................. 168 1 Accademia Adamo Mickiewicz di Storia e Letteratura Polacca e Slava......................................... 168 Samotnik znad Arno w murach bolońskiego uniwersytetu ............................................................. 170 Sul carattere della poesia polono-slava. Uwagi o nowożytnym uczonym i czarnoleskim mistrzu pióra ................................................................................................................................................. 175 Mikołaj Kopernik jako naukowiec, humanista i ateista? Europejski wymiar działalności astronoma ......................................................................................................................................................... 180 Jan Kochanowski – ideały poety wobec wyzwań epoki. Miedzy intymistyką literacką a twórczością zaangażowaną w służbę Rzeczpospolitej ........................................................................................ 187 Renesans jako epoka sprzeczności. Ku dynamice dziejów ............................................................. 195 Rozdział 5. Wyczytane z gwiazd. Romantyczna biografia Mikołaja Kopernika ................................ 204 Między literaturą, nauką a obrazem. Dziewiętnastowieczny konterfekt astronoma ....................... 204 Kopernik jako wzór etycznego i intelektualnego modelu naukowca .............................................. 207 Rozdział 6. Między nazarenizmem a gustem epoki. Wiesze o artystach ............................................ 217 Renesansowy artysta jako wytwór romantycznej kultury ............................................................... 217 Twórcy odrodzenia w korespondencji i liryce Lenartowicza .......................................................... 226 Poetyckie spotkania z mistrzami ..................................................................................................... 237 Gdy myśli ulatują ku Bogu. W pracowni Fra Angelica .............................................................. 237 Na traktach wyobraźni. Malarskie tradycje Rafaela .................................................................... 245 Michał Anioł, czyli opowieść o nawróceniu ............................................................................... 260 Zamiast zakończenia. Poeta kultury .................................................................................................... 275 Wizja renesansu a program poetycki lirnika mazowieckiego ......................................................... 275 Lenartowiczowe glosy w dyskusji o renesansowym postrzeganiu literatury i sztuki ..................... 279 Odrodzenie jako jedna z kategorii estetycznych późnego pokolenia romantyków? ....................... 292 Bibliografia .......................................................................................................................................... 296 Bibliografia podmiotowa ................................................................................................................. 296 Bibliografia przedmiotowa .............................................................................................................. 306 2 Uwagi wstępne Fascynacja kulturą odrodzenia. Fenomen Lenartowicza Recepcja renesansu w romantyzmie i twórczości Teofila Lenartowicza to temat złożony, a podjęcie badań nad tym zjawiskiem wymaga wyboru określonej perspektywy jego opisu i eksploracji. W centrum moich zainteresowań znajdować się będzie cała różnorodna spuścizna lirnika mazowieckiego, jego utwory literackie, dzieła plastyczne, ogłoszone wykłady i epistolografia. Tłem dla myśli i spostrzeżeń zawartych w tekstach kultury samotnika znad Arno będzie twórczość późnych romantyków – od Kazimierza Władysława Wójcickiego aż do Felicjana Faleńskiego. Generację tych pisarzy tworzą poeci, których Lenartowicz cenił, czemu niejednokrotnie dawał wyraz w swojej korespondencji1 i 1 Uwzględniając tylko listy wysyłane przez Lenartowicza podkreślić należy, iż w korespondencji z Seweryną Duchińską zachowało się dwadzieścia osiem listów z lat 1871-1889, z Felicjanem Faleńskim osiem, z Agatonem Gillerem siedemdziesiąt osiem z lat 1864-1883, ze Stefanem Gillerem dziewięć z lat 1877-1891, z Godebskim Ksawerym – ojcem Cypriana Godebskiego, pięć listów z lat 1863-1869 (blok korespondencji z Lenartowiczem znajdował się także w zbiorach biblioteki w Rapperswilu, został on jednak zniszczony podczas II wojny światowej). Z korespondencji z Józefem Ignacym Kraszewskim zachowało się około dwieście siedemnaście listów z lat 1847-1887, z Cyprianem Norwidem jeden z 1868 roku, z Wincentym Polem trzy z lat 1852-1869, z Lucjanem Siemieńskim jeden z 1877 roku, z Kazimierzem Władysławem Wójcickim siedemnaście z lat 1850- 1865 (szczegółowe dane dotyczące miejsca przechowywania, sygnatur, numerów poszczególnych kart i stron, ewentualnego wydania zawiera praca doktorska Moniki Bojko, z której korzystałem sporządzając to wyliczenie – M. Bojko, Literatura i sztuka w pismach Teofila Lenartowicza, Warszawa 2003. Praca pisana pod opieką prof. Zbigniewa Sudolskiego znajduje się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn. 785). Z powyższych uwag wypływa kilka wniosków. Z całą pewnością korespondencja Lenartowicza jest niekompletna, co skłania do tego, aby o wizji renesansu pisać poprzez pryzmat zachowanego piśmiennictwa, głównie jednak o charakterze literackim i eseistycznym. W przedstawionym wyliczeniu zabrakło kilku nazwisk, które również pojawią się w niniejszej pracy. Z Julianem Klaczko łączyła poetę burzliwa znajomość, szczególnie dzięki ogłoszonej krytyce poematu Gladiatorowie, o relacjach między poetą a krytykiem zob. A. Krawczyk, O sporze, którego nie było. Julian Klaczko jako krytyk „Gladiatorów” Teofila Lenartowicza, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, [w druku]. Przychylnie wypowiadał