Krzysztof ŚlusareK JędrzeJów w latach 1795-1918 Portret miasta i jego mieszkańców Krzysztof ŚlusareK JędrzeJów w latach 1795-1918 Portret miasta i jego mieszkańców Jędrzejów 2014 Recenzent dr hab. Tomasz Kargol (UJ) Redakcja i korekta Agnieszka Smorąg Projekt okładki Adrianna Jedynak Publikacja została wydana w ramach realizowanego przez Gminę Jędrzejów projektu „Opracowanie monografi i historycznej pt. «Jędrzejów w latach 1795-1918» oraz zbudowanie strony internetowej «Jędrzejów dawny i niedawny»”, współfi nansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4-Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Na okładce Ogłoszenie aktu 5 listopada 1916 r. Fragment pocztówki z epoki (ze zbiorów prywatnych). Na wklejce Kopie cyfrowe dokumentów ze zbiorów Archiwum Państwowego w Kielcach (ryc.: 2-16). © Gmina Jędrzejów ISBN 978-83-63217-44-0 Wydawnictwo Nowa Galicja Sp. z o.o. pl. Kościuszki 22, 28-300 Jędrzejów Tel./fax 41 386-55-60, e-mail: [email protected] Druk i oprawa Poligrafi a Salezjańska ul. M. Bałuckiego 8, 30-318 Kraków Tel.: 12 252-85-13 Wstęp Przystępując do opisania historii Jędrzejowa w okresie zaborów, trzeba sobie zdać sprawę, że wstępujemy na teren dziewiczy. Do tej pory nie prowadzono bowiem większych monograficznych badań nad historią tego miasta na prze- strzeni całych jego dziejów, w tym szczególnie nad okresem XIX w. Wyjątek sta- nowią tu jedynie nieliczne prace autorstwa Antoniego Artymiaka1, ks. Daniela Olszewskiego i Waldemara Kowalskiego2, Wojciecha Zwierzchowskiego3, Arka- diusza Sokoła4 czy Stanisława Wiecha5. Drobne wzmianki na temat dziejów mia- sta znaleźć można również w opracowaniach dotyczących historii Kielecczyzny w okresie zaborów. Najcenniejsze są tu monografie autorstwa kieleckich histo- ryków: Wiesława Cabana6, Jerzego Z. Pająka7, Stanisława Wiecha8 i Stanisława 1 A. Artymiak, Jędrzejów u schyłku swego samorządu miejskiego (na przełomie XVIII i XIX w.), Jędrzejów 1939; tegoż, Studia nad historią szkolnictwa elementarnego w obwodach kieleckim i olku- skim województwa krakowskiego (1816-1862), Wrocław 1964; tegoż, Wiadomość o polskim szpitalu wojennym 1831 r. w budynkach cysterskich w Jędrzejowie, Jędrzejów 1948. 2 Cystersi w Polsce. W 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego, praca zbiorowa pod red. D. Olszewskiego, Kielce 1990; W. Kowalski, D. Olszewski, Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie na tle dekanatu. Zarys dziejów, Kielce 2003. 3 W. Zwierzchowski, Parafia bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie 1913-1939. Powstanie i funkcjonowanie, Kraków 1995. 4 A. Sokół, Szkolnictwo i oświata w powiecie jędrzejowskim. Zarys dziejów do roku 1945, Kraków 1973. 5 S. Wiech, Osadnictwo Żydów w Jędrzejowie do 1914 roku (część I), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 3/96 (179), Warszawa 1996; tegoż, Żydzi Jędrzejowa 1862-1914 (cz. II), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 1/97 (181), Warszawa 1997. 6 W. Caban, Społeczeństwo Kielecczyzny 1832-1864. Studia nad strukturą i aktywnością gospo- darczą ziemiaństwa, mieszczaństwa i Żydów, Kielce 1993; tenże, Z dziejów powstania styczniowego w rejonie Gór Świętokrzyskich, Warszawa – Kraków 1989. 7 J. Z. Pająk, O rząd i armię. Centralny Komitet Narodowy (1915-1917), Kielce 2003. 8 S. Wiech, Rzemieślnicy małych miasteczek guberni kieleckiej 1870-1914, Kielce 1995; tenże, Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870-1914. Zabudowa – rozwój – społeczeństwo, Kielce 1995; tenże, Wpływ reformy miejskiej z 1869 r. na sytuację społeczno-gospodarczą miast guberni kieleckiej, „Kieleckie Studia Historyczne”, 1992, T. 10. 6 Wstęp Marcinkowskiego9. Dzięki tym opracowaniom dysponujemy pewną wiedzą na temat kierunków rozwoju miasta Kielecczyzny w XIX w., losów klasztoru oo. Cystersów i obu jędrzejowskich parafii oraz historii oświaty i osadnictwa ży- dowskiego w Jędrzejowie po 1862 r. Całkowicie brakuje natomiast opracowań poświęconych historii samego miasta. Podstawę niniejszej pracy stanowią zatem prawie wyłącznie materiały archi- walne oraz częściowo źródła drukowane10. Największy zasób archiwaliów doty- czących dziewiętnastowiecznych dziejów Jędrzejowa znajduje się w Archiwum Państwowym w Kielcach. Przechowywane są tam m.in. akta miasta Jędrzejowa, które w odniesieniu do XIX w. zachowały się jedynie w formie szczątkowej. Jak się wydaje, archiwum miejskie spłonęło w jednym z pożarów miasta na początku lat 80. XIX w. Do dziś przetrwały zatem tylko księgi uchwał zebrania gminnego za lata 1893-1899 i 1901-1904, księgi ludności stałej, księga protokołów posiedzeń rady parafialnej przy kościele Świętej Trójcy za lata 1900-1909 oraz akta dotyczą- ce wyboru wójta w 1890 r. Mała ilość dokumentów wytworzonych przez kancelarię miejską stawia ba- dacza w trudnej, ale nie beznadziejnej sytuacji. Okazuje się bowiem, że bardzo dużo dokumentów dotyczących dziejów Jędrzejowa znajduje się w dwóch in- nych zespołach archiwalnych: Rządzie Gubernialnym Radomskim oraz Rządzie Gubernialnym Kieleckim. Pierwszy z tych zespołów obejmuje dokumentację władz wojewódzkich i gubernialnych z okresu od początków XIX w. do 1866 r., drugi – akta guberni kieleckiej z okresu od 1867 r. do I wojny światowej. W sumie w obu tych zespołach archiwalnych znajduje się co najmniej kilkanaście tysięcy stron akt dotyczących Jędrzejowa. Są tam m.in.: raporty burmistrzów i wójtów na temat różnych wydarzeń w mieście, raporty naczelników powiatu kieleckie- go, budżety miasta z różnych lat, dokumentacja dotycząca dzierżawy miejskich gruntów i innych realności, akta personalne urzędników, protokoły różnych śledztw, protokoły posiedzeń komisji rozstrzygających spory toczone z udzia- łem miasta i miejskich urzędników, plany miasta oraz plany różnych obiektów, w tym powstających pod koniec XIX i na początku XX w. fabryk. Doskonałym uzupełnieniem powyższych materiałów są akta władz powia- towych, tj. zespoły naczelnika cywilnego i wojennego powiatu kieleckiego (do 1866 r.), zarządu powiatu jędrzejowskiego (od 1867 r.) oraz c. i k. Komendy Po- wiatowej z lat I wojny światowej. Jeśli idzie o akta naczelników powiatu kie- leckiego, najbardziej przydatne one były do odtworzenia sytuacji politycznej w Jędrzejowie w dobie powstania styczniowego. Mało przydatne były natomiast dokumenty Zarządu Powiatu Jędrzejowskiego. W zespole tym znajdowały się bowiem głównie informacje ogólne, dotyczące całego powiatu, oraz akta per- sonalne urzędników powiatowych. Wiele ciekawych informacji udało się nato- miast odnaleźć w dokumentacji wytworzonej przez c. i k. Komendę Powiatową 9 S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny. Przemiany społeczno-gospodarcze 1815-1869, War- szawa 1980. 10 Pełny wykaz wykorzystywanych archiwaliów i źródeł drukowanych zamieszczam w bibliografii. Wstęp 7 w Jędrzejowie. Były tam m.in. raporty wójtów gmin na temat różnych instytucji działających na podległym im terenie, szczegółowe spisy ludności z lat 1917- 1919, materiały na temat wyborów do rady miejskiej w 1918 r. oraz akty prawne przywracające prawa miejskie dla Jędrzejowa. Interesujące materiały udało się także odnaleźć w dwóch innych zespołach kieleckiego archiwum. W zespole Cech stolarski w Jędrzejowie znajduje się m.in. księga wyzwolin czeladników, prowadzona od 1886 r. oraz niezwykle interesu- jąca kolekcja świadectw szkółki niedzielno-rzemieślniczej. Natomiast w zespole o nazwie Zbiór kartograficzny udało się natrafić na unikatowy, rękopiśmienny plan Jędrzejowa z 1877-1878 r. Kwerenda w kieleckim Archiwum Państwowym pozwoliła zatem zgroma- dzić materiał wystarczający dla odtworzenia pełnego obrazu przemian dokonu- jących się w Jędrzejowie w ciągu XIX stulecia. Niemniej w celu uzupełnienia pod- stawy źródłowej przeprowadzono również poszukiwania w innych archiwach, m.in. w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Państwo- wym w Radomiu, Archiwum Narodowym w Krakowie, a nawet w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. W Archiwum Akt Dawnych udało się odnaleźć m.in. dokumentację dotyczącą kasaty klasz- toru oo. Cystersów, w tym m.in. inwentarze opactwa z początku XIX w. oraz z lat 60. XIX w. Podobne materiały znajdują się archiwum radomskim, zwłasz- cza w dwóch zespołach: Rząd Gubernialny Radomski oraz Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej. W tym ostatnim zespole przechowywane są np. plany posiadłości cysterskich. Natomiast z archiwów krakowskiego i lwowskiego wykorzystano materiały statystyczne z okresu, kiedy Jędrzejów znajdował się pod zaborem austriackim (1795-1809). W pracy wykorzystałem także niektóre dokumenty przechowywane w Mu- zeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. Chodzi tu o spisane w latach 60. XX w. wspomnienia Zofii Przypkowskiej, opisujące wydarzenia z lat 1914-1915. W swo- jej relacji autorka koncentrowała się jednak na tym, co działo się w jej domu, z rzadka opisując sytuację w mieście i okolicy. Dlatego też dokument ten jest bardziej przydatny w badaniu historii rodzinnej niż dziejów miasta. Cennym uzupełnieniem akt rękopiśmiennych były też dokumenty publiko- wane. Wśród nich wyróżnić można trzy grupy: zbiory praw obowiązujących w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, polskie i rosyjskie informatory (tj. skorowidze miejscowości, wykazy urzędników i wydawnictwa statystycz- ne) oraz pamiętniki i wspomnienia. Przy ich pomocy można było opisać status prawny Jędrzejowa i skład urzędów oraz uzupełnić informacje m.in. na temat przebiegu powstania styczniowego. W pracy wykorzystałem również prasę. W tym wypadku kwerendą objąłem wszystkie roczniki „Gazety Kieleckiej” za okres od 1870 do 1918 r., a także dwa inne