Dziedzictwo-Kresow-I:Ignatianum 12/10/13 10:01 PM Page 1 5+ 156 mm 14,5 156 mm +5 5+ Dziedzictwo Dziedzictwo KrEsÓwprzeszłość • teraźniejszość i Dziedzictwo Tematyka Kresów należy niewątpliwie do ważnych aspektów polskiej kultury. KrEsÓw (…) Problematyka ta wciąż nosi znamiona in statu nascendi, toteż każda wartościowa pozycja o charakterze naukowym wzbogaca nasze kresowe dzie- dzictwo kulturowe. Odnosi się to także do opiniowanej książki, której roz- prawy, chociaż dotyczą szczegółowych kwestii, zawierają wartości poznawcze, (…) uzewnętrzniają autorski punkt widzenia wielu kresowych zjawisk w od- przeszłoŚĆ i teraŹniejszość niesieniu zarówno do Kresów sensu stricto, jak i dziedzictwa Kresów w pojał- tańskiej Polsce. Z recenzji prof. dra hab. Jana Drausa 232 mm Redakcja naukowa Irena Kozimala • Anna Królikowska • Beata Topij-Stempińska ISBN 978-83-7614-154-1 (AI) ISBN 978-83-277-0028-5 (WAM) Akademia Ignatianum 9 788327 700285 > Wydawnictwo WAM +5 CMYK Europe ISO Coated FOGRA27 Dziedzictwo-Kresow-I-strony_tytulowe:Ignatianum 12/10/13 9:56 PM Page 1 (Black plate) © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Dziedzictwo KrEsÓw przeszłoŚĆ i teraŹniejszość © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Dziedzictwo-Kresow-I-strony_tytulowe:Ignatianum 12/10/13 9:56 PM Page 3 (Black plate) © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Dziedzictwo KrEsÓw przeszłoŚĆ i teraŹniejszość Redakcja naukowa: Irena Kozimala Anna Królikowska Beata Topij-Stempińska Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013 © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków • tel. 12 39 99 620 • faks 12 39 99 501 [email protected] http://www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum Recenzent prof. dr hab. Jan Draus Redakcja Michał Zmuda Indeksy Irena Kozimala Beata Topij-Stempińska Projekt okładki i stron tytułowych Lesław Sławiński – PHOTO DESIGN Na okładce: ruiny zamku z XVI–XVII wieku w Brzeżanach, własności rodu Sieniawskich, obenie na terytorium Ukrainy. Zdjęcie wykonane w 2007 r. przez Beatę Białowarczuk. WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: [email protected] www.wydawnictwowam.pl © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Spis treści 7 Wprowadzenie Paweł Naleźniak 9 Józef Piłsudski, ostatni romantyk i obrońca Kresów Joanna Januszewska-Jurkiewicz Kresy w myśli polskich elit Wilna i Lwowa 39 w okresie międzywojennym Urszula Marecka-Danesi Beata Topij-Stempińska Ks. Kazimierz Kucharski SJ – bohater wileńskiego 61 ruchu niepodległościowego Katarzyna Powęska Unowocześniona gawęda Melchiora Wańkowicza 79 o Kresach w kontekście utworu Szczenięce lata Maria Kalczyńska Dziedzictwo kulturowe Kresowian na Śląsku Opolskim 101 Procesy przemian i postulaty badawcze Marta Hold-Łukasik „Kresowiacy z urodzenia, Dolnoślązacy z historycznej konieczności” – przykład 117 przesiedleńców z Siemianówki koło Lwowa Alicja Badetko Śląski Lwów a może lwowski Śląsk, czyli wpływ Kresowian (głównie Lwowian) na rozwój społeczny i kulturalny 141 Górnego Śląska w okresie od 1945-1959 roku © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska 6 Spis treści Alicja Malewska Tutejsi czy Wilniuki? O samoidentyfikacji Polaków 167 na Wileńszczyźnie Katarzyna Jarkiewicz Pamięć jako religia. 191 Obecność religijności kresowej w katolicyzmie polskim Edward Walewander 219 Religijność na dawnych Kresach – wczoraj i dziś Katarzyna Stukus 239 Życie i działalność księdza Prałata Józefa Obrembskiego 257 Bibliografia 279 Indeks osobowy 291 Indeks nazw geograficznych © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Wprowadzenie W latach dziewięćdziesiątych XX wieku badacze polscy zainte- resowali się wielokulturowym dziedzictwem ziem Drugiej Rzecz- pospolitej, które po drugiej wojnie światowej decyzją mocarstw pozostały poza terytorium państwa polskiego. Popularnie zwane były one [i są] Kresami. Stanowiły wielokulturową mozaikę na- rodów, wyznań i języków. Na tych terenach obok siebie mieszkali m.in. Białorusini, Litwini, Niemcy, Polacy, Ukraińcy, Żydzi. Po- zostawili oni po sobie dziedzictwo kulturowe wielu pokoleń za- równo materialne, jak i duchowe1, które w dużej mierze kształtuje, wzbogaca i pobudza tożsamość każdego narodu. Przenikanie się różnych kultur wpływało na specyfikę obszaru i spowodowało, że bogactwo wielokulturowości było tu bardziej niż gdzie indziej za- uważalne. Warto o tym pamiętać chociażby w kontekście dyskusji o tożsamości narodów wielokulturowej Europy. Należy podkreślić, „że to ludzie stanowili zawsze o bogactwie tych terenów i im należy się zatem odpowiednie miejsce w pamięci historycznej”2. Dlatego na historię tych ziem i ich dziedzictwa należy spojrzeć poprzez pryzmat indywidualnych lub też zbio- rowych dziejów ludzkości. To mieszkańcy Kresów nie pozwolili zapomnieć o bogatym dziedzictwie kulturowym dawnych ziem Rzeczpospolitej. Jednak pomimo aktywności wielu środowisk zajmujących się problematyką Kresów jest ona ciągle mało zna- na, zwłaszcza wśród młodego pokolenia. W Polsce nadal „pamięć o Kresach jest silnie zmitologizowana”3, a zdaniem wielu badaczy, 1 http://www.unesco.pl/dzialalnosc/kultura/dziedzictwo-kulturowe.html (21.09.2013). 2 M. Kalczyńska, Dziedzictwo kulturowe Kresowian na Śląsku Opolskim. Procesy przemian i postulaty badawcze, s. 102 niniejszej publikacji. 3 Kultura pamięci. Dziedzictwo Kresów a tożsamość współczesnych pokoleń Po- laków, http://www.wilanow-palac.art.pl/dziedzictwo_kresow.html ( 21.09.2013). © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska 8 Wprowadzenie nie można pozwolić, aby wiedzę o Kresach współczesnego poko- lenia Polaków zdominowały stereotypy czy mity. Podejmując problematykę badań nad historią Kresów, autorzy tekstów zamieszczonych w niniejszej publikacji starają się uchwy- cić i wskazać na istnienie różnorodnych zjawisk, idei, procesów kulturowych i społecznych, które miały miejsce w przeszłości, ale które dotyczą również teraźniejszości. W swoich badaniach próbują odnieść dziedzictwo Kresów do tożsamości współczesnej i poszukać odpowiedzi na nurtujące obecnie wielu badaczy pyta- nia. Potrzeba znalezienia na nie odpowiedzi motywuje do poszu- kiwania powiązań między dziedzictwem a tożsamością, między tym, co wynika z przeszłości, lecz stanowi o teraźniejszości. Jed- nocześnie inspiruje do stawiania pytań o potrzebę upowszechnia- nia tego dziedzictwa i włączenia go w dziedzictwo narodowe. Monografię rozpoczynają teksty autorów, którzy patrzą na kre- sowe dzieje poprzez losy pojedynczych osób, ważnych z punktu widzenia historii Polski, takich jak „Józef Piłsudski ostatni ro- mantyk i obrońca kresów”, lecz także bohaterów lokalnych, jak Kazimierz Kucharski – „bohater wileńskiego ruchu niepodległoś- ciowego”. Niektóre artykuły przedstawiają analizę poglądów elit intelektualnych Kresów. Druga grupa poruszanych zagadnień dotyczy fenomenu religij- ności kresowej, której charakter Autorzy ukazują zarówno „wczo- raj”, jak i pytają o jej obecność w polskim katolicyzmie „dziś”. W trzeciej grupie tematycznej poruszone zostały zagadnienia dotykające problemu tożsamości mieszkańców kulturowych po- graniczy. Refleksja autorów koncentruje się na związkach prze- szłości z teraźniejszością, a to z kolei stanowić może o istocie przekazu międzypokoleniowego. Mamy nadzieję, że teksty zebrane w niniejszej publikacji będą inspiracją do dalszych rzetelnych i wnikliwych, pozbawionych myślenia stereotypicznego, badań nad dziedzictwem Kresów. © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2013 DZIEDZICTWO KRESÓW Redakcja naukowa Irena Kozimala, Anna Królikowska, Beata Topij-Stempińska Paweł Naleźniak Instytut Pamięci Narodowej Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Krakowie Józef Piłsudski, ostatni romantyk i obrońca Kresów Wstęp Niezależnie od sporów wciąż towarzyszących ocenie dzia- łalności politycznej Józefa Piłsudskiego nie ulega wątpliwości, że ten człowiek opętany ideą walki o niepodległość, obdarzony wybitnym talentem zarówno wojskowym, jak i dyplomatycznym położył ogromne zasługi w przywróceniu i utrwaleniu obecno- ści Rzeczpospolitej na mapie Europy. Napisano już wiele na ten temat i wydaje się, że nie ma potrzeby do tego wracać. Mniej znane są natomiast jego plany i dążenia odnoszące się do samych Kresów Wschodnich, w dziejach których odegrał przecież w XX wieku ogromną rolę. Tytuł niniejszego referatu nie został wybrany przypadko- wo. Przyszły Wódz Narodu – spadkobierca tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego, romantyk wychowany na twórczości Sło- wackiego i Mickiewicza, w kulcie Napoleona i Traugutta, prze- siąknięty martyrologią Powstania Styczniowego był prawdziwym dzieckiem Kresów przywykłym do wolności, którą chciał przy- wrócić swej umiłowanej ojczyźnie i wszystkim narodom zniewo- lonym przez Rosję. Ten wielki człowiek nieznający ograniczeń