Generał Stefan Rowecki „Grot” tropiony dowódca podziemnej armii Zespół redakcyjny Anna Przyborowska (redaktor naczelna) Elżbieta Dąbrowska (sekretarz Redakcji) Tomasz Karpowicz (redakcja, korekta) Agnieszka Dębska (skład) Projekt okładki Bernard Wałek Zdjęcie na okładce pochodzi ze zbiorów Instytutu im. gen. Stefana “Grota” Roweckiego w Lesznie © Copyright by Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota” Emów 2019 ISBN 978-83-953038-4-5 Publikacja wyraża poglądy autorów Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota” w Emowie 05-462 Wiązowna, ul. Nadwiślańczyków 2 Redakcja tel. (+48) 22 58 58 613 fax. (+48) 22 58 58 645 e-mail: [email protected] www.abw.gov.pl Materiał zamknięto i oddano do druku w październiku 2019 r. Druk: Biuro Logistyki Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego 00-993 Warszawa, ul. Rakowiecka 2A tel. (+48) 22 58 57 657 SPIS TREŚCI WSTĘP 5 MAREK NEY-KRWAWICZ Struktura Komendy Głównej Armii Krajowej 7 KRYSTYNA ROWECKA-TRZEBICKA Wspomnienia z lat okupacji, gdy współtwórcą i dowódcą polskiej armii podziemnej był mój Stryj Stefan Rowecki 15 ARTUR OCHAŁ Stefan Rowecki jako oficer Korpusu Ochrony Pogranicza (1935–1938). Przyczynek do biografii w świetle dokumentów Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie i ustaleń historyków 28 MICHAŁ POLAK Pułkownik dyplomowany Stefan Rowecki jako organizator Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej i uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku 50 PAWEŁ KOSIŃSKI Niemieckie poszukiwania generała Stefana Roweckiego 61 BARTŁOMIEJ SZYPROWSKI Próba infiltracji Komendy Głównej ZWZ i gen. Stefana Roweckiego ps. „Kalina” podjęta przez NKWD z wykorzystaniem struktury ZWZ we Lwowie w latach 1940–1941 74 WALDEMAR HANDKE Próba konspirowania pobytu Stefana Roweckiego w Warszawie. Sprawa listu Roweckiego z Lizbony 92 ANDRZEJ CHMIELARZ Śledztwo kontrwywiadu Oddziału II Komendy Głównej w sprawie aresztowania Dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot” 99 ALEKSANDER WOŹNY Poszukiwanie dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego i szefów Oddziału II KG AK w latach 1945‒1946 113 LECH MARASEK Stefan Rowecki w świetle materiałów organów bezpieczeństwa publicznego z przesłuchań Ludwika Kalksteina 122 MACIEJ MACIEJOWSKI Śledztwo Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie w sprawie okoliczności aresztowania i śmierci generała Stefana Roweckiego ps. „Grot” 129 O AUTORACH 137 Generał Stefan Rowecki „Grot” – tropiony dowódca podziemnej armii 5 Wstęp Centralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota” w Emowie od kilku lat organizuje i prowadzi cykl konferencji naukowych poświęconych upowszechnianiu wiedzy o swoim Patronie. Prawdą jest, że postać gen. Roweckiego i jego działalność przed wybuchem II wojny światowej były w literaturze przedstawiane, ale odnalezienie i wykorzystanie tych publikacji jest zasługą historyków współczesnych. Zaprezentowanie działalności gen. Roweckiego w czasie II wojny światowej na konferencji pt. „Generał Stefan Rowecki »Grot« – tropiony dowódca podziemnej armii”, zorganizowanej 14 czerwca 2018 r. w Emowie, oceniam wysoko. Mimo wiedzy na temat działalności Generała (i całej Armii Krajowej) w konspiracji, jak dotąd nie było możliwości opublikowania materiałów o tym, w jaki sposób żołnierze AK wykonywali rozkazy. Tajemnica wojskowa. Otrzymałem propozycję napisania wstępu do publikacji pokonferencyjnej poświę- conej „Grotowi”. To propozycja zaszczytna, zwłaszcza że chodzi o postać wybitną i nie- tuzinkową. A więc… Wiedzę o nim powziąłem dopiero po wojnie. W czasie konspiracji był dla mnie – prostego żołnierza – wodzem, przełożonym znajdującym się gdzieś dale- ko i wysoko. Był to człowiek niezwykły. Przed I wojną światową działał w harcerstwie, potem wstąpił do Legionów Piłsudskiego, gdzie wykazał się niezwykłą odwagą, będąc jednym z najmłodszych oficerów słynnej I Brygady. Po 1918 r. był wykładowcą woj- skowym i publicystą. Jego książka Walki uliczne nadal jest ważną pozycją w piśmien- nictwie wojskowym. W latach 30. ubiegłego wieku „Grot” dowodził 55. Poznańskim Pułkiem Piechoty, a we wrześniu 1939 r. walczył w obronie Polski na czele Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Wielokrotnie był odznaczany (jest m.in. kawalerem Orderu Wojennego Virtuti Militari). Był także jednym z twórców wojskowej konspi- racji – już od października 1939 r. To jemu Armia Krajowa zawdzięcza swój kształt, powszechny charakter i szacunek, a także sprawność organizacyjną. Ja byłem szere- gowym żołnierzem tej Armii od 1942 r. − jako harcerz Szarych Szeregów ps. „Antek”. W Powstaniu Warszawskim walczyłem jako łącznik, a potem strzelec m.in. w rejonie Arsenału, znanego ze słynnej akcji. Po kapitulacji trafiłem do obozu koncentracyjnego Flossenbürg, a w 1945 r. ‒ do KL Dachau. Zachęcam Państwa do starannego zapoznania się z treścią tej publikacji, zawiera ona bowiem wiedzę trudną do opisania. A jednak prelegentom, którzy wystąpili na kon- ferencji w Centralnym Ośrodku Szkolenia ABW w Emowie, znakomicie się to udało. Jestem dla nich pełen podziwu i szacunku. Leszek Żukowski MAREK NEY-KRWAWICZ Struktura Komendy Głównej Armii Krajowej Już na wstępie tego szkicowego omówienia trzeba stwierdzić, że zasadnicza rola (i to od samych początków) w zbudowaniu struktury organizacyjnej Komendy Głównej Armii Krajowej przypadła Stefanowi Roweckiemu. Wyznaczenie w październiku 1939 r. – przez gen. Michała Tokarzewskiego- -Karaszewicza – ówczesnego płk. dypl. Stefana Roweckiego na stanowisko zastępcy Dowódcy Głównego i szefa sztabu Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski było jednym z najlepszych posunięć personalnych w całej historii Armii Krajowej. Te stanowiska objął wybitny, dyplomowany oficer, mający za sobą zarówno doświad- czenie w służbie liniowej, jak i sztabowej, a jednocześnie świetny organizator i (co nie mniej istotne) człowiek z charakterem. Struktura Dowództwa Głównego, ustalona w październiku 1939 r. w Statucie SZP i odbiegająca w części od tradycyjnego układu sztabów Wojska Polskiego, została bar- dzo szybko przebudowana właśnie pod wpływem płk. Stefana Roweckiego, odpowia- dającego za pion wojskowy SZP, i przybrała formę zbliżoną do układu organizacyjnego regularnych sztabów WP, oczywiście z pewnymi modyfikacjami wynikającymi ze spe- cyfiki podziemnego wojska. Po bardzo krótkim, ale jednocześnie bardzo intensywnym, czasie działań organiza- cyjnych, tj. po dwóch miesiącach, czyli 7 grudnia 1939 r., gen. Tokarzewski mógł zamel- dować Naczelnemu Wodzowi, że Dowództwo Główne SZP – zorganizowane, zmontowa- ne – funkcjonuje całkowicie. Styczeń 1940 r. był etapem przechodzenia z fazy Służby Zwycięstwu Polski do – powołanego w listopadzie 1939 r. przez władze RP na obczyźnie – Związku Walki Zbrojnej, stanowiącego wojskowy pion kształtującego się Polskiego Państwa Podziem- nego . Dotychczasowe Dowództwo Główne SZP weszło początkowo w rolę Komendy Obszaru nr 1 ZWZ, a potem stało się Komendą Okupacji Niemieckiej ZWZ, żeby od czerwca 1940 r. funkcjonować już jako Komenda Główna ZWZ w Kraju. W najwyższym organie dowodzenia Sił Zbrojnych w Kraju1 skupiały się jak w so- czewce wszystkie problemy podziemnego wojska. Koncepcja (jak się z czasem okaza- ło – bardziej długofalowych, niż to zakładano na początku) działań armii podziemnej, przyjęta już u zarania dziejów ZWZ, wpływała na strukturę organizacyjną i zakres pracy poszczególnych członów KG ZWZ-AK. Obrazowo można by powiedzieć, że musiano stworzyć taki aparat dowodzenia, który w konspiracyjnym „dziś” mógł przygotować powstańcze „jutro”, a nawet swoimi planami wyjść w popowstaniowe „pojutrze”. Stąd też stały rozwój centralnego aparatu 1 Nazwa używana od jesieni 1941 r. przez Dowódcę AK (zob. niżej). 8 Marek Ney-Krwawicz dowodzenia SZP-ZWZ-AK: zarówno pod względem form, organizacji, jak i metod dzia- łania2. Plan działań podziemnego wojska, nakreślony w początkowym okresie ZWZ i obejmujący wywiad, sabotaż i dywersję, a wreszcie – ogólnonarodowe powstanie po- wszechne, spowodował rozbudowę pionów: wywiadowczego, dywersyjnego, operacyj- nego, a także propagandowego. Pozostałe piony można uznać za „usługowe” w stosunku do tych zasadniczych. Lata 1940–1943 wyznaczały czas intensywnej rozbudowy KG ZWZ-AK. Natomiast druga połowa 1943 r. i rok 1944, aż do podjęcia w sierpniu otwartej walki o Warszawę (co wiązało się z koniecznością przebudowy KG), to okres funkcjonowania już w pełni zorganizowanego centralnego aparatu dowodzenia podziemnej armii. Zatem Komenda Główna Armii Krajowej swój ostateczny kształt organiza- cyjny przyjęła w czasie dowodzenia Siłami Zbrojnymi w Kraju przez gen. Stefana Roweckiego, co nie oznacza, że po jego aresztowaniu nie zaszły w niej pewne zmiany (przede wszystkim w zakresie podległości różnych działów sztabu). Na czele KG ZWZ-AK stał Komendant Główny ZWZ – Dowódca Armii Krajowej, który od jesieni 1941 r. używał w stosunku do podległego mu wojska w kon- spiracji nazwy „Siły Zbrojne w Kraju”. I ta właśnie nazwa najlepiej oddawała usytu- owanie ZWZ-AK w siłach Zbrojnych RP, na które składały się dwa człony: regularne pozakrajowe Siły Zbrojne i konspiracyjne Siły Zbrojne w Kraju. Tu właśnie należy zauważyć, że gdy omawiamy dzieje Armii Krajowej i dzieje regularnych Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie, patrzymy zwykle na nie jakby na dwa byty oderwane od siebie. Tymczasem były to te same Siły Zbrojne Rzeczypospolitej, z tą tylko różnicą, że jedne były wojskiem w konspiracji, a drugie – wojskiem regular- nym. I tak widziano to w najwyższych władzach