Voor mijn vader Paul en mijn schoonvader Pierre, van wie ik de woorden mis, maar nog meer het bedachtzame zwijgen. En voor Thomas, natuurlijk. Promotor Prof. dr. Marc Boone Vakgroep Geschiedenis Copromotor Prof. dr. Gita Deneckere Vakgroep Geschiedenis Decaan Prof. dr. Marc Boone Rector Prof. dr. Anne De Paepe Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Sarah Keymeulen Het fenomeen Pirenne De geschiedenis van een reputatie Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de graad van Doctor in de Geschiedenis 2017 Dankwoord Mijn oprechte dank gaat uit naar het schijnbaar grenzeloze geduld en vertrouwen van mijn promotor Marc Boone. Hij was het die, in 2009, mijn toen nog nietsvermoedende professionele lot voor jaren aan de figuur van Henri Pirenne zou verbinden naar aanleiding van een expositie over Mahomet et Charlemagne, en het proefschrift dat nu voorligt was er zonder zijn begrip en zijn wijze wenken niet gekomen. Graag bedank ik ook de leden van mijn doctoraatsbegeleidingscommissie, Jo Tollebeek, Gita Deneckere, en Christophe Verbruggen, voor hun waardevolle feedback gedurende het hele traject. De co-auteurs van de artikels opgenomen in dit proefschrift dank ik voor de inspirerende uitwisseling van ideeën. Ik koester ook de fijne gesprekken met mijn collega’s van de vakgroep geschiedenis. Bijzondere dank gaat uit naar Yves Pirenne en zijn zoon François (Cernex, FR) en naar Françoise Pirenne (Waterloo), allebei achterkleinkinderen van Henri en kleinkinderen van zijn zoon Jacques, die me met grote gastvrijheid inzage verleenden in de door hen bewaarde persoonlijke archieven van Pirenne. Vooral aan mijn verblijf in Cernex koester ik warme herinneringen: de dagen in het oude landhuis omgeven door papieren, portretten en persoonlijke parafernalia van Pirenne (en de gemoedelijke diners vergezeld van exquise Comte Pirenne) vormden het hoogtepunt van mijn onderzoek: romantischer kan archiefwerk moeilijk worden. Ik dank Jean-Pierre Devroey en Didier Devriese van het Brusselse universiteitsarchief, Karel Velle en Lieve De Mecheleer van het Algemeen Rijksarchief en de medewerkers van het archief van de Koninklijke Academie, het archief van het Koninklijk Paleis en het Gentse Universiteits- en Faculteitsarchief. Er is veel waarvoor ik mijn moeder en schoonmoeder dank ben verschuldigd, maar in deze context is dat vooral voor de hulp die ze boden bij acute deadlines en hardnekkige ziektes. Mijn geweldige dochters Ava Liv, Nena June en Lucie Mae bedank en bewonder ik voor hun onvoorwaardelijke liefde, ook al moet het hen soms hebben toegeschenen alsof ik meer gepreoccupeerd was met een ongrijpbaar historisch personage dan met hun tastbare nood aan knuffels of koek. De grootste, tederste en integerste dank, tenslotte, betuig ik liever niet in woorden om haar geen oneer aan te doen. Die dankbaarheid ben ik verschuldigd aan mijn immer wijze man, Thomas. v Inhoudstafel Dankwoord .......................................................................................................................... v Inhoudstafel ........................................................................................................................ vii Inleiding .......................................................................................................................... 1 Het fenomeen Pirenne ............................................................................................................. 1 Een ambigu individu ................................................................................................................ 7 Probleemstelling en opbouw van het proefschrift ............................................................ 12 Virtue Language in Historical Scholarship: The Cases of Georg Waitz, Gabriel Monod, and Henri Pirenne ........................................................................... 15 Introduction ............................................................................................................................ 18 A man of the world ................................................................................................................. 21 Impartiality .............................................................................................................................. 25 Loyalty ...................................................................................................................................... 30 Conclusion ............................................................................................................................... 34 Henri Pirenne. Historian and man of the world .................................................................. 37 Introduction ............................................................................................................................ 41 The liberal humanist .............................................................................................................. 43 The bridge builder, ‘man of the world’ and academic entrepreneur ............................. 47 The national historian ........................................................................................................... 50 The victim of war .................................................................................................................... 53 The last Belgian ....................................................................................................................... 56 Conclusion ............................................................................................................................... 59 Pirenne, Belgium and the First World War ........................................................................... 63 Pirenne and the historical sciences before 1914 ................................................................ 66 The watershed of the war ...................................................................................................... 75 La Belgique et la Guerre Mondiale ....................................................................................... 85 References ................................................................................................................................ 93 Henri Pirenne’s Mahomet et Charlemagne: de islam als breuklijn tussen Oudheid en Middeleeuwen ............................................................................................... 97 De eerste kiemen van de Pirenne-these ............................................................................ 100 vii De geboorte van een these, 1914-1922 .............................................................................. 101 De nieuwe Pirenne................................................................................................................ 102 Mahomet et Charlemagne (1922-1937) ............................................................................. 103 Posthume roem en wedervaren van de Pirenne-these................................................... 111 De Pirenne-thesis, een actueel debat? ............................................................................... 116 Bibliografie ............................................................................................................................ 121 ‘Personne ne songe à l'Europe, sauf quelques utopistes sans voix et sans force’. Henri Pirenne (1862-1935) et l’Histoire de l’Europe .....................................124 Un livre et un destin : un texte et une voix d’outre-tombe ........................................... 127 Henri Pirenne, un enfant né coiffé .................................................................................... 130 Pirenne, l’humaniste libéral ébranlé ................................................................................. 134 L’Histoire de l’Europe et Mahomet et Charlemagne, pile et face d’une même pièce de monnaie ? ..................................................................................................................... 140 Conclusie .......................................................................................................................147 Het zondagskind van 1912................................................................................................... 148 De uitvaart ............................................................................................................................. 151 Lijst van private archieven ...................................................................................................157 Appendix .......................................................................................................................159 Biografische mijlpalen ......................................................................................................... 159 viii Inleiding Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd.1 Het fenomeen Pirenne In 1966 publiceerde de Gentse historicus Jan Dhondt onder de noemer ‘Henri Pirenne, historien des institutions urbaines’ een pionierend en voor vele tijd- en vakgenoten provocerend artikel waarin hij de sociologische omstandigheden analyseerde waarin de eminente Belgische geschiedschrijver Henri Pirenne (1862-1935) zijn uitzonderlijke reputatie had bereikt.2 Pirenne, zo schreef hij, was niet zomaar een historicus, hij was “le phénomène Pirenne, c'est à dire une réputation, une gloire, une audience, des honneurs comme aucun historien du présent siècle n'en a obtenu, et tout cela comme aboutissement d'une montée vertigineusement