T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi EVLİYÂ ÇELEBİ VE EREMYA ÇELEBİ’YE GÖRE XVII. YÜZYIL İSTANBUL HAYATI NİHAL KURT BUDAK 2501080055 Tez Danışmanı Prof. Dr. MAHMUT AK İstanbul 2011 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ EVLİYÂ ÇELEBİ VE EREMYA ÇELEBİ’YE GÖRE XVII. YÜZYIL İSTANBUL HAYATI NİHAL KURT BUDAK Bu tezde, XVII. yüzyıl İstanbul hayatı, döneminin İstanbul seyyahları Evliyâ Çelebi ve Eremya Çelebi gözüyle incelenmiştir. Temel kaynak olarak, Evliyâ’nın “Seyahatname” sinin” I. cildi ile Eremya’nın “İstanbul Tarihi” isimli eserleri esas alınmıştır. Yazarların, eserlerinde İstanbul’u anlatırken izledikleri güzergâh, bu tezin de XVII. yüzyıl İstanbul’unu incelerken takip ettiği yol olmuştur. Tez konusu araştırılırken, iki yazarın da, surların içinde kalan İstanbul’u farklı bir yaklaşımla ele aldıkları görülmüştür. Evliyâ Çelebi, sur içinin merkezindeki Osmanlı eserlerini anlatırken, Eremya Çelebi ise surların dışından dolaşmıştır. Ancak, bu farklılık, aslında iki seyyahın birbirini bütünlediği bir alan olmuştur. Birinin değinmediği konuyu diğeri anlatarak, XVII. yüzyıl İstanbul’una gerçekten de iki ayrı fener tutmuşlardır. Böylece tek tek okunduğunda eksik kalan parçalar, ikisi birden okunduğunda tamamlanmaktadır. III ABSTRACT POSTGRADUATE THESIS XVII. CENTURY ISTANBUL LIFE ACCORDING TO EVLİYÂ ÇELEBİ AND EREMYA ÇELEBİ NİHAL KURT BUDAK XVII century Istanbul life has been analyzed in perspective of Evliyâ Çelebi and Eremya Çelebi, two Istanbul voyagers who lived in that period. The 1st volumes of Evliyâ’s “Seyanatname” and Eremya’s work titled “History of Istanbul” have been used as primary resources. The path the writers had used while narrating Istanbul has become the path this thesis has followed in analyzing the XVII century’s Istanbul. As a result of the research on the thesis subject, it has been noted that both writers have explained Istanbul, which lied within the city walls, in different aspects. Evliyâ Çelebi, described the Ottoman Works within the center of the inside of the citywalls while Eremya Çelebi has focused on the outside of the city wall. This difference itself, however, has actually been a ground in which the both writers have completed each other. By referring to one subject that the other has not mentioned about, they together have shed light on XVII century Istanbul life. Therefore, the missing pieces in both works that are noticed by the reader have become complete while evaluating them together. IV ÖNSÖZ XV. ve XVI. yüzyıllarda, sultanların birbirleriyle yarışırcasına yaptırdıkları abidevi eserlerle daha da güzelleşen İstanbul, XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan istikrarsızlık ve ekonomik sorunlarla durgunluk dönemi yaşamıştır. Başkent, o dönemde yaşanan ihtişamı, sonraki yüzyıllar içinde de yakalayamamıştır. Ancak, XVII. yüzyıl, yine de İstanbul’un hâlâ yüzünün güldüğü; kenti taçlandıran son birkaç büyük eserin yapılabildiği bir dönem olmuştur. İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun kalbinde yer aldığından yönetimden doğrudan etkilenmiştir. Başkent ve Osmanlı Devleti’nin yönetimi o kadar iç içe geçmiştir ki, belki de bu nedenle, Osmanlı İmparatorluğu’nun her dönemi ayrı ele alınıp incelenirken İstanbul tarihi biraz geri planda kalmış gibidir. Örneğin, bu tez yazılırken sıkıntı çekilen konulardan birisi, İstanbul tarihinin bölümlenmesinde yaşanmıştır. Kent binlerce yıldır farklı medeniyetler tarafından yönetilirken, bu medeniyetler birbirinden etkilenmiş ve kaynaşmıştır örneğin, Roma ve Doğu Roma İmparatorluklarını farklı başlıklar halinde ayırmak biraz zorlama olmuştur. Bu tezin amacı, İstanbul şehrinin XVII. yüzyıldaki hayatına içerden ışık tutularak, zamanlarının Osmanlı çelebileri Evliyâ Çelebi ve Eremya Çelebi gözüyle incelenmesidir. Evliyâ Çelebi İstanbullu bir “dünya seyyahı” dır, Eremya Çelebi İstanbullu bir tarihçi ve edebiyatçıdır, ancak ikisi de İstanbul sokaklarında “seyyah” olmuş, XVII. yüzyılın İstanbul hayatını kaleme almışlardır. Bir yüzyıl hayatını aydınlatacak bu eserlerin kıymetinin bilinmesi maalesef yüzyılları almıştır. Evliyâ Çelebi’nin “Seyahatname” si yüzyıllar sonra basılabilmiştir, günümüz Türkçesine çevrilmesi, ancak, XX. yüzyılın sonunda gerçekleşmiştir. Eremya Çelebi’nin ise hâlâ dilimize ya da Latin dillerine çevrilmemiş, hatta hiç basılmamış, el yazması olarak manastırlarda bekleyen eserleri vardır. Eremya Çelebi’nin söz konusu eserleri (Ruznâme, Vakayinâme), İstanbul üzerine yazılmış günlük ve olayları kapsamaktadır. İstanbul hayatı, Eremya’nın bu eserlerinin de gün yüzüne çıkmasıyla daha da netleşecektir. Ayrıca, Eremya, çevirisi olmayan ya da basılmayan bu eserlerinde, İstanbul’la ilgili birçok bilgi aktardığından, bu tezde incelenen “İstanbul Tarihi” isimli eserinde bazı detaylara girmekten kaçınmıştır. V Bu tez çalışmasında ilk olarak, kentin kuruluş tarihçesi, topografyası, surları ve kapıları hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, İstanbul’un XVII. yüzyıldaki genel durumundan bahsedilmiştir. Bu yüzyılda İstanbul’u ziyaret eden seyyahların izlenimlerine de bu bölümde yer verilmiştir. İstanbul hayatının gündelik detayları; mahalleleri, halkının nerelerde oturup, ne iş yaptıkları, ne yiyip ne içtikleri, nerelerde ibadet ettikleri, nerelerde gezip eğlendikleri gibi konular, tezin üçüncü bölümünde, Evliyâ Çelebi ve Eremya Çelebi’nin gözlemleriyle aktarılmıştır. Bu nedenle, tezin üçüncü bölümünde, yazarların İstanbul’u semt semt anlatırken izlediği güzergâh takip edilmiş, onların rehberliğinde İstanbul sokaklarında dolaşılmıştır. Bu gezi sonucunda, İstanbul’un XVII. yüzyıl topografyası, sınırlarının genişliği gibi şehrin genel hatları dışında, halkın gündelik hayatı da ortaya konmuştur. İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı’nda geçirmiş olduğum üç yıl, hayatımın belki de en verimli geçen dönemi olmuştur. Bir ders olarak asla görmediğim “İstanbul”, benim gibi emekli bir öğrenci için çok kıymetli bir araştırma konusudur. İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı’nı kurarak hem bana bu fırsatı sağladığı hem de İstanbul’a hak ettiği değeri verdiği için bölüm başkanımız Prof. Dr. Ahmet Kal’a’ ya öncelikle teşekkür etmek isterim. “İstanbul” ve “Seyyahlar” gibi çok sevdiğim iki konuyu birleştirerek oluşturduğum tez konumda, beni destekleyerek yönlendiren tez danışmanım Prof. Dr. Mahmut Ak’a da çok teşekkür ediyorum. Ayrıca, İstanbul Araştırmaları’ndaki yardımsever ve sıcak ortamın yaratılmasında katkıları olan tüm güler yüzlü hocalarıma ve bölümdeki öğrenci kardeşlerime ve çaycımız Fazıl abiye çok teşekkür ediyorum. Bu arada, tezimi yazma sürecinde, evdeki sorumluluklarımı üzerine alarak bana yardımcı olan eşim Gökhan’a, ayrıca, beni ve “İstanbul Araştırmaları”nı bizzat bu bölümde yüksek lisans yapmaya karar vererek destekleyen kızım Yazgülü’ye teşekkür ediyorum. Ama en çok, hâlâ enerjisiyle beni motive eden, hep yanımda hissettiğim rahmetli melek annem Meryem’e sonsuz teşekkürlerimi gönderiyorum. Son teşekkürlerimi de, yaşadıkları çağı mumla aydınlatan Evliyâ Çelebi ve Eremya Çelebi’ye saygılarımla sunuyorum. VI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZ……….………………………………………………………………………...III ABSTRACT…………..………………………………………………………. …IV ÖNSÖZ………………….….……………………………………………..……….V İÇİNDEKİLER………….……….….…….………………………………….…VII TABLOLAR LİSTESİ…...…………………………………………………….. IX KISALTMALAR………...……………………..…………………….………...... X GİRİŞ………………………………..………………………………….…….…….1 BİRİNCİ BÖLÜM İSTANBUL KENTİ HAKKINDA 1.1. İstanbul Kentinin Topografyası …………………..……………………………..6 1.2. İstanbul Kentinin Surları ve Kapıları………………….………….………….......9 1.3. İstanbul Kentinin Tarihi……………………………………………...……….. 14 1.3.1. Byzantion Devleti Dönemi ………………………………...……..…..14 1.3.2. Roma İmparatorluğu Dönemi ……………………...………….….….15 1.3.3. Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Dönemi …..……...………..…...20 1.3.4. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi……………………...………………27 1.3.5. Cumhuriyet Dönemi…………………………...……………………...35 İKİNCİ BÖLÜM XVII. YÜZYILDA İSTANBUL KENTİNE GENEL BİR BAKIŞ 2.1. XVII. Yüzyılda İstanbul’un Genel Durumu ………….………………..……...39 2.1.1. Toplumsal Hayat …………..…...………………….…...…………..41 2.1.1.1. Yerleşim Bölgeleri………....………………………….. 41 VII 2.1.1.2. Mahalle Yapısı………...……..……... …………………42 2.1.1.3. Nüfus ve Sosyal Yapısı.………………………………...44 2.1.1.4. Yönetim ve Beledi Örgütlenme………………………...48 2.1.2. İktisadi Hayat……..……….……………………………….…..51 2.1.3. Sanatsal ve Mimari Yapılar……………………….……………53 2.1.4. Günlük Hayat………………….…………………………….…55 2.2. XVII. Yüzyıl’da İstanbul’u Ziyaret Eden Seyyahların İstanbul İzlenimleri………………………………………………..…………………………58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EVLİYÂ ÇELEBİ VE EREMYA ÇELEBİ’YE GÖRE XVII. YÜZYIL İSTANBUL HAYATI 3.1. Evliyâ Çelebi’ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul Hayatı…………….…...………67 3.1.1. Evliyâ Çelebi’nin Hayatı ve Eserleri ……..………….……….. 67 3.1.2. “Seyahatname” nin (I. Cilt) Kurgusu……………....……......... 80 3.1.3. Evliyâ Çelebi’ye Göre İstanbul Hayatı...................................... 89 3.2. Eremya Çelebi’ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul Hayatı………..……..………122 3.2.1. Eremya Çelebi’nin Hayatı ve Eserleri ...…………………….. 122 3.2.2. “İstanbul Tarihi” nin Kurgusu…........……………..………… 127 3.2.3. Eremya Çelebi’ye Göre İstanbul Hayatı……………...……....131 3.3. Evliyâ Çelebi ve Eremya Çelebi’nin İstanbul’a Bakışlarındaki Farklılıklar ve Benzerlikler………………….………………………………….………….……...154 SONUÇ …..…………………………………………………………………...…..160 KAYNAKÇA ...……..………………………………………………………...…..163 EKLER ………………………….…………...……………………………...……171 Ek 1: Tablolar ……………………………………………………………………..172 Ek 2: İstanbul Kronolojisi…………………………………………………………180 VIII TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1: 1477 İstanbul Nüfus Sayımı Sonuçları …………………………………32