Zicht op nieuw gebruik van de molen Mogelijkheden voor een duurzame exploitatie van de historische windmolen > < Voorwoord Molens vertellen het verhaal van onze geschiedenis, over de strijd met het water en over de ingenieuze oplossingen voor het droogmaken en het bewoonbaar houden van het land. Zo dragen deze oer-Hollandse iconen bij aan de identiteit van onze leefomgeving. De afgelopen jaren heeft de provincie Zuid-Holland zich ingezet voor de restauratie van een groot deel van de 228 molens in Zuid-Holland. De Zuid-Hollandse molens staan er nu weer prachtig bij. Dit willen wij natuurlijk zo houden. Dat kunnen wij niet alleen. In deze tijden van bezuinigingen moeten we nieuwe manieren vinden om ons cultureel erfgoed te behouden, te ontwikkelen en te benutten. Veel molens hebben hun oude functie verloren. Graan wordt vaak in fabrieken verwerkt en polders worden drooggehouden door elektrische gemalen. Dit biedt kansen om de molens op een andere manier te gebruiken. Dit vergt een nieuwe marktgerichte manier van denken voor zowel overheden als moleneigenaars. Ik wil het themajaar Leve de Molens! aangrijpen om deze manier van denken te stimuleren. De meest duurzame manier om ons erfgoed te behouden is er een eigentijdse functie aan te geven, passend bij de identiteit van het gebouw en de omgeving. In 2012 zet de provincie de aandacht voor herbestemming voort met het themajaar Over-Levende Monumenten!. Met deze publicatie daag ik moleneigenaars uit om op zoek te gaan naar de mogelijkheden om een eigentijdse functie te geven aan hun molen. De studie toont aan dat er genoeg kansen hiervoor zijn. Een aantal moleneigenaars zijn u voorgegaan. Ik hoop dat de voorbeelden van de molens, die een nieuw leven zijn begonnen, u zullen inspireren. Han Weber, Gedeputeerde Cultureel erfgoed en Groen Voorwoord 1 > < Inhoudsopgave Voorwoord 1 Zicht op nieuw gebruik van de molen 4 2 Regelgeving en stakeholders 7 3 Omgevingsanalyse 15 4 Categorisering en herbestemming 20 5 Kansrijke concepten 29 6 Herbestemming Jan van Arkel 36 Bijlage 1 Deelnemerslijst workshops 46 Bijlage 2 Technische categorisering 47 Bijlage 3 Subsidies en regelgeving 48 Bijlage 4 Gemiddelde exploitatieopzet 53 Bijlage 5 Uitgangspunten financiële uitwerking 54 Bijlage 6 Vijfjarige Winst- en Verlies rekening per conceptrichting 56 Bijlage 7 Overzicht mogelijke subsidies 58 Inhoudsopgave 3 > 1 Zicht op nieuw gebruik van de molen < < inhoud 1.1 Aanleiding Zuid-Holland zonder molens is ondenkbaar. Zuid-Holland heeft de mooiste en de meest bijzondere molens. Het enige ‘molen werelderfgoed’ ligt in Kinderdijk en de enige molen- viergang ter wereld, die de polder nog steeds droog houdt, is te vinden in Aarlanderveen. Met een kwart van alle Nederlandse molens is Zuid-Holland de meest molenrijke provincie van Nederland. Molens maken deel uit van de geschiedenis van Zuid-Holland. In het landelijk gebied laten molens ons zien hoe ze in de polders eeuwenlang onze voeten droog hielden. In de steden leverden molens de energie voor jeneverstokerijen, houtzagerijen en de productie van specerijen. Nu vormen ze bakens in het Zuid-Hollandse landschap en geven identiteit en kwaliteit aan onze leefomgeving. Het jaar 2011 is door de provincie Zuid-Holland uitgeroepen tot het themajaar Leve de Molens!. Met de themajaren agendeert de provincie ieder jaar een cultuurhistorisch onderwerp met als doel bewustwording en draagvlak te bevorderen, waardoor cultureel erfgoed blijvend kan bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit. 1.2 Opdracht In het kader van het themajaar Leve de Molens! heeft Grontmij in opdracht van de provincie Zuid-Holland en de Stichting voor de Instandhouding van Molens in de Alblasserwaard- Vijfheerenlanden (SIMAV) dit plan van aanpak voor de herbestemming van de historische windmolen opgesteld. De overkoepelende onderzoeksvraag is: ‘Welke haalbare mogelijkheden bestaan er om een historische windmolen te benutten zodat deze op de lange termijn kostendekkend kan functioneren?’ De opdracht bestaat uit twee delen: Deel 1: Onderzoek herbestemming van historische windmolens in de provincie Zuid-Holland Deel 1 bestaat uit een analyse en een plan van aanpak voor de herbestemming van de historische windmolens in de provincie. In dit deel wordt een vijftal haalbare mogelijkheden beschreven om de historische windmolen te benutten zodat deze financieel kostendekkend kan functioneren. Deel 2: Onderzoek herbestemming van de molen Jan van Arkel Het tweede deel van de opdracht bestaat uit de uitwerking van een business case voor de aantrekkelijke en beeldbepalende historische windmolen ‘Jan van Arkel’, gelegen te Arkel nabij Gorinchem. Er zijn drie realiseerbare en uitgewerkte voorstellen gemaakt voor her bestemming van deze molen. 1 Zicht op nieuw gebruik van de molen 5 > 1.3 Proces Ten behoeve van informatieverzameling hebben twee workshops plaatsgevonden. De deel- nemerslijst van de workshops is te vinden als bijlage 1. Voor de eerste workshop zijn allerlei landelijke en regionale organisaties met specifieke expertise op het gebied van molens uitgenodigd. Tijdens deze workshops is de dagelijkse praktijk van exploitatie en subsidiëring van de molens besproken. De deelnemers zijn ingegaan op de mogelijkheden en belemmeringen voor de herbestemming van de molen. Voor de tweede workshop zijn deelnemers uitgenodigd die niet in de molenwereld werkzaam zijn, maar die wel een bijzondere en creatieve bijdrage konden leveren door hun specifieke kennis of affiniteit met cultuurhistorisch erfgoed, marketing, sponsoring of werking van het Nederlandse bedrijfsleven. Beide workshops hebben een brede schat aan informatie opgeleverd op basis waarvan deze opdracht is uitgevoerd. 1.4 Leeswijzer Dit rapport is opgebouwd als een plan van aanpak waarin enkele stappen moeten worden doorlopen om tot de juiste keuze voor herbestemming te komen. In hoofdstuk 2 wordt een overzicht gegeven van relevante wetgeving, subsidieregels, stake- holders en de kosten voor de instandhouding van een molen. Hoofdstuk 3 bestaat uit een omgevingsanalyse. Hierbij is gekeken naar de randvoorwaarden voor herbestemming van de molen, de omgeving van de molen en algemene trends en ontwikkelingen die van invloed zijn op herbestemming van molens. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op het Zuid-Hollandse molenbestand. Om na te gaan hoeveel molens in de provincie kansrijk zijn voor herbestemming, is het bestand opgedeeld in categorieën. Op basis van de verzamelde informatie in hoofdstuk 2 en 3 is vervolgens een samenvattende SWOT analyse uitgevoerd. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een beschrijving van hoofdcategorieën voor ontwikkeling en, ter voorbeeld en inspiratie, een benchmark van molens met bijzondere bestemmingen. In hoofdstuk 5 worden de ontwikkelrichtingen uit hoofdstuk 4 uitgewerkt tot concrete businesscases met vijf kansrijke concepten voor herbestemming. Deze zijn financieel uitgewerkt in een vijfjarige Winst- en Verliesrekening. Afsluitend wordt een indruk gegeven van fondsen die kansen bieden op een aanvullende financiële bijdrage voor de kosten van herbestemming, waarna een paragraaf met conclusies volgt. In hoofdstuk 6 wordt het tweede deel van het onderzoek uitgewerkt. In dit hoofdstuk worden drie voorstellen voor de herbestemming van de molen ‘Jan van Arkel’ beschreven. < < inhoud 1 Zicht op nieuw gebruik van de molen 6 2 Regelgeving en stakeholders > 2.1 Inleiding Om te bepalen welke mogelijkheden er zijn voor de herbestemming van de molen, is het van belang op de hoogte te zijn van de relevante juridische randvoorwaarden en subsidieregelingen voor de molen. Bovendien dienen de stakeholders, ofwel de bepalende partijen die invloed hebben op de bestemming van de molens in Zuid-Holland, in kaart gebracht te worden. Tot slot is het van belang om de kosten voor de instandhouding van de molen in kaart te brengen. Hiertoe wordt in dit hoofdstuk een overzicht gegeven van de geldende regelgeving en van de stakeholders. In bijlage 3 is een uitgebreider overzicht van deze regelgeving te vinden. Het hoofdstuk sluit af met en korte toelichting op de organisatiegraad van molens en een gemiddelde Winst- en Verliesrekening voor een molen. 2.2 Wet- en regelgeving Op de historische molens is een lijvig boekwerk van wetgeving van toepassing. In deze paragraaf vindt u een samenvatting van de meest relevante juridische randvoorwaarden waar een molen mee te maken heeft (in huidige toestand en / of bij herbestemming). Monumentenwet (1988) Naast voorschriften voor het aanwijzen van monumenten geeft de Monumentenwet 1988 voorschriften met betrekking tot het ‘wijzigen, verstoren, afbreken of verplaatsen’ van een beschermd monument. Die voorschriften houden in dat er niets aan het monument mag worden veranderd zonder voorafgaande vergunning. Bouwbesluit Voor realisatie van nieuwbouw en voor bestaande gebouwen zijn bouwregels van toepassing op het gebied van veiligheid, bruikbaarheid, gezondheid, energiezuinigheid en milieu. Traditionele windmolens zijn oorspronkelijk gebouwd als werktuig met het doel hun productieproces zo vlot mogelijk uit te oefenen. Ze zijn ontworpen en gebouwd in de geest van hun bouwtijd, die gemiddeld voor 1850 ligt. Bij onderhoud en herstel van (delen van) monumentale windmolens komt het vaak voor dat de bouwvoorschriften uit het Bouwbesluit in strijd zijn met de Monumentenwet. In geval van strijdigheid is de Monumentenwet leidend voor een historische windmolen. Gebruiksbesluit Als gebouwen de mogelijkheid bieden voor verblijf van meerdere personen kunnen, uit het oogpunt van de brandveiligheid, voorschriften worden gesteld aan