ERKENDE ONZIN Skepsis Congres 1996 Skeptische Notities 11 ISSN 0925-0883 ; 11 ISBN 90-73517-11-7 © 1997, Skepsis TRAP ER NIET IN ! Skepsis Congres 1997 Skeptische Notities 12 ISSN 0925-0883 ; 12 ISBN 90-73517-12-5 © 2000, Skepsis De bovenstaande uitgaven zijn in deze digitale versie samengevoegd. De oorspronkelijke tekst is ingescand en overgezet naar pdf-formaat. Dit e-boekje is gratis beschikbaar op de website van de stichting Skepsis. De teksten mogen niet zonder toestemming elders openbaar worden gemaakt. © mei 2014, Stichting Skepsis www.skepsis.nl INHOUDSOPGAVE open de bladwijzers met de toets F4 om rechtstreeks naar de onderstaande teksten te kunnen springen. SKEPTISCHE NOTITIES 11 G.C.Molewijk 5 Erkende onzin: een inleiding Koert van der Velde 13 ‘Onzichtbare religie bij overheid en bedrijfsleven: erkende onzin? Jan Dirk Imelman 21 Perspectieven en ficties Over de grens tussen zin en onzin in kennis van mens en maatschappij H.F.H. Crombag 44 Pseudo-psychologie in de rechtszaal Rob Nanninga 59 Luchtstrijkers in de gezondheidszorg SKEPTISCHE NOTITIES 12 Willem B. Drees 69 Een ongelovige Thomas Skeptisch geloven? Govert Schilling 76 De wereld vergaat over 908 dagen Maarten Raven 80 De vloek van de farao Midas Dekkers 85 Trap er niet in! Marcel Möring 87 De angst voor het zinloze Karin Spaink 90 M/V: doorhalen wat niet van toepassing is Willem A. Wagenaar 98 Wat de rechter allemaal niet gelooft Piet Borst 103 Medische zelfoverschatting Harald Merckelbach 108 Gruwelen met Huber Over Satanisch Ritueel Misbruik Matthijs van Boxsel 115 Het nut van domheid Erkende onzin: een inleiding G.C. Molewijk Kennis en pseudo-kennis Heel veel ideeën, inzichten, gedachtegangen of hoe u ze ook maar noemen wilt, raken verbreid door onderling te praten, door kranten, boeken, tijd- schriften, radio- en tv-programma's, scholen, cursussen, lezingen en ook door congressen. Het resultaat is dat er in iedere samenleving en in iedere tijd een tamelijk algemeen gedeelde hoeveelheid kennis en opvattingen ontstaat. Veel daarvan klopt gelukkig. Zo wordt terecht in brede kring gedacht dat het heelal immens groot is en dat onze minister-president Kok heet. Helaas echter klopt een groot deel ook niet. Veel algemeen gedeelde kennis is bij nader inzien pseudo-kennis: een mengsel van ooit aanvaard maar thans weerlegd gedachtegoed, verzinsels, vergissingen, fraude, sterke verha- len en grappen. Daardoor denken velen dat onze minister-president in mei 1940 Colijn heette ('gaat u maar rustig slapen, er is niets aan de hand'), dat Charles Lindbergh als eerste over de Atlantische Oceaan vloog, dat Europa in 1945 tijdens de Conferentie van Jalta is verdeeld, dat een bruin ei gezonder is dan een wit, dat men eerder verkouden raakt door met nat haar de straat op te gaan, of dat het aantal stippen op een lieveheersbeestje de leeftijd aangeeft. Behalve deze huis-, tuin- en keukenachtige pseudo-kennis is er boven- dien zeer veel exotisch klinkende pseudo-kennis verspreid geraakt. Ook de hoofden van hen die als nuchterlingen tussen de beschonkenen kunnen wor- den beschouwd, zitten vol met flarden schijnkennis over Atlantis, de ver- schrikkelijke sneeuwman, het monster van Loch Ness, graancirkels, de Bermuda-driehoek, vliegende schotels, de zeer geheimzinnige gebeurte- nissen die na de opening van Toet-anch-Amons graf plaatsvonden (de vloek van de farao's) en nog een groot aantal van dit soort zaken meer. 6 SKEPSIS CONGRES 1996 Systematisering van kennis en pseudo-kennis Er kan met kennis nog iets gebeuren. Veel kennis is in de loop der eeuwen in een gesystematiseerd verband ondergebracht. Ik doel hier natuurlijk op wetenschappen als natuurkunde, biologie, geologie en taalkunde. Deze we- tenschappen zijn zichtbaar aanwezig. U moet daarbij denken aan bijvoor- beeld instituten, laboratoria, vakbladen, handboeken, opleidingen, beroeps- organisaties, en een schare deskundigen die lezingen geeft, op de televisie verschijnt of tijdens congressen toespraken houdt. Helaas is tegelijkertijd veel pseudo-kennis eveneens gesystematiseerd en tot een pseudo-wetenschappelijk geloofsstelsel uitgegroeid. We mogen hier van 'hogere onzin' spreken. Een klassiek voorbeeld daarvan is de ho- meopathie. Deze pseudo-wetenschappen kunnen er precies zo als echte wetenschappen uitzien — compleet met instituten, opleidingen, beroepsor- ganisaties, vakbladen, handboeken, en een schare als 'deskundigen' aange- duide figuren die lezingen geeft, op de televisie verschijnt of tijdens con- gressen toespraken houdt. Een korte tussenbalans: er ontstaat voortdurend nieuwe kennis die zich kan verbreiden en tot een wetenschap kan uitgroeien. Parallel daaraan ont- staat voortdurend nieuwe pseudo-kennis die zich ook kan verbreiden en tot een pseudo-wetenschap kan uitgroeien. Deze twee 'productielijnen' staan in principe los van elkaar. Het is niet zo dat een vergrote aanwas van seri- euze kennis automatisch met een verminderde aanwas van pseudo-kennis gepaard gaat. Infiltratie van kennis en pseudo-kennis Nu komen we bij het eigenlijke thema van dit congres. Wetenschappelijke kennis waaiert meestal weer over de samenleving uit en komt daardoor ook bij veel officiële instituties terecht: bijvoorbeeld bij het bedrijfsleven, minis- teries, rechtbanken, universiteiten, ziekenhuizen en noemt u verder maar op. Maar helaas spelen ook pseudo-wetenschappen het klaar om dezelfde officiële instituties te infiltreren. De in deze bundel opgenomen artikelen van Van der Velde, Imelman, Crombag en Nanninga handelen daarover. Deze infiltratie kan zeer schadelijke gevolgen hebben. Ik zal daarom nu eerst drie voorbeelden geven om te laten zien dat geïnstitutionaliseerde pseudo-kennis een hardnekkig en zeer schadelijk verschijnsel kan zijn. INLEIDING 7 Koepelgraven Nog voor de Eerste Wereldoorlog opperde de archeoloog Holwerda dat bin- nen in sommige Nederlandse grafheuvels vroeger een met behulp van boomstammen gebouwde koepelvormige grafkamer had bestaan. Heel spoedig echter bleek dat Holwerda's reconstructie onjuist was geweest en dat deze zogenaamde koepelgraven in werkelijkheid nooit hadden bestaan. Het merkwaardige is nu dat de koepelgraven weigerden te verdwijnen. Ze kregen zelfs al snel een vaste plaats in populaire uitgaven en school- boeken. Tot ver na de Tweede Wereldoorlog was daarin vaak een afbeel- ding van zo'n graf opgenomen. Er moeten in dit land miljoenen mensen zijn die bij het woord prehistorie behalve aan hunebedden ook aan deze koepelgraven moeten denken. In 1957 is er voor het lager onderwijs zelfs een diaserie gemaakt (rond 1970 kon die nog altijd worden besteld), waarin naast vele andere blunders de leerlingen ook over de niet-bestaande koepel- graven werd geïnformeerd. De verantwoordelijke uitgevers hebben tientallen jaren lang ieder pro- test tegen deze geschiedfictie naast zich neergelegd. Het is overigens aardig dat een deel van hun argumentatie bewaard is gebleven. Zo vond de peda- goog die de diaserie had samengesteld, dat de blunders in zijn dia's voor niemand bezwaarlijk konden zijn omdat (en u leest het goed) kinderen toch niet in staat waren om een en ander te verifiëren. Tegenwoordig zijn — voor zover ik dat kon nagaan — de koepelgraven na ruim een halve eeuw eindelijk uit de schoolboeken verdwenen. De ach- tergrond daarvan is echter onduidelijk. Ik vermoed dat de koepelgraven min of meer per ongeluk verdwenen zijn toen in het kader van een der vele zogeheten 'onderwijsvernieuwingen' een groot deel van het geschiedenis- onderwijs is geschrapt. Deze affaire maakt in ieder geval duidelijk dat een weerlegd idee niet vanzelf hoeft te verdwijnen. Demonologie Er heeft waarschijnlijk altijd een volksgeloof aan de een of andere vorm van toverij bestaan en het is heel lang gebruikelijk geweest om persoonlijke tegenslagen, zoals misoogsten of ziekten, aan kwade invloeden van derden toe te schrijven. Dit volksgeloof verduisterde wel het zicht op de achter- gronden en oorzaken van die tegenslagen, maar leidde niet automatisch tot excessen jegens medemensen. 8 SKEPSIS CONGRES 1996 Dit zou echter anders worden. De geschiedenis van de heksenvervol- gingen is zeer complex en gevarieerd, maar het staat vast dat die vervolgin- gen pas begonnen zijn nadat allerlei brokken volksgeloof over toverij in handen van theologen en juristen gevallen was. Deze geleerden legden zich erop toe om dorpspraat over heksen in een jargon te gieten en tot een heuse pseudo-wetenschap, de demonologie, te laten uitgroeien. De demonologen beweerden te hebben ontdekt dat sommigen, vooral vrouwen, een geheim verbond met de duivel hadden gesloten en dat het daarom noodzakelijk was om deze vrouwen op te sporen en uit te schake- len. Wie demonologie studeerde, verwierf de kennis waarmee hij deze zogenaamde heksen kon herkennen. De demonologen hebben een ongehoord succes gehad. Zij slaagden erin om hun pseudo-wetenschap in grote delen van Europa vanaf de Renais- sance tot in de 18de eeuw binnen bestuursorganen en rechtbanken te neste- len. Dit heeft in ieder geval voor zo'n 50.000 vrouwen een gruwelijke dood betekend. Hierbij valt iets op. Gedurende de eeuwen dat de heksenvervolgingen plaatsvonden, is er regelmatig gediscussieerd over de vraag of de demono- logische voorstelling van zaken correct was of dat er sprake was van een misdadig waansysteem. De argumentatie pro en contra het werkelijk be- staan van heksen is in al die eeuwen nauwelijks veranderd en toen de ver- volgingen uiteindelijk werden gestaakt, was dat opmerkelijk genoeg niet het gevolg van de zegepraal van het ene argument over het andere. We kunnen slechts constateren dat