RECENZENCI WYDAWNICTW FUNDACJI prof. dr hab. Grzegorz Berendt (IPN/UG), prof. dr hab. Józef Borzyszkowski (UG/Insty- tut Kaszubski), prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski (UG/Muzeum Stutthof, Oddz. w So- pocie), prof. dr hab. Andrzej Gąsiorowski (UG/Muzeum Stutthof, Oddz. w Sopocie), prof. dr hab. Mirosław Golon (UMK/IPN Gdańsk), dr hab. Sylwia Grochowina (UMK), dr hab. Małgorzata Grupa (UMK), prof. dr hab. Jarosław Kłoczkow (UMK), prof. dr hab. Waldemar Rezmer (UMK), prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz (PAN) i prof. dr hab. Jan Sziling (FGEZ) RADA REDAKCYJNA Andrzej Tomczak (Toruń) – przewodniczący, Bogdan Chrzanowski (Gdańsk), Agnieszka Cieślikowa (Kraków), Eugenia Maresch (Londyn), Jan Sziling (Toruń) KOMITET REDAKCYJNY Katarzyna Minczykowska (redaktor naczelna: [email protected]), Sylwia Grochowina, Dorota Kromp (sekretarz), Dorota Zawacka-Wakarecy PROJEKT OKŁADKI Zuzanna Filarska ADIUSTACJA I KOREKTY Aneta Dąbrowska-Korzus TŁUMACZENIE STRESZCZEŃ I SŁÓW KLUCZOWYCH Agnieszka Chabros Skład: Wena, 56/4618595 Druk: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, www.wzg.com.pl Teksty z działów „Przyczynki Historyczne” i „Źródła” publikowane na łamach „Biuletynu” podlegają procedurze recenzowania. Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania i skracania przekazanych do druku tekstów. Nie zwraca też tekstów niezamówionych. „Biuletyn” on-line www.zawacka.pl Printed in Poland © Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek Biuletyn R. XXIX: 2017 (67) dofinansowała Gmina Miasta Toruń www.torun.pl SPIS TREŚCI PRZYCZYNKI HISTORYCZNE Waldemar Grabowski – Polskie Państwo Podziemne: stan wiedzy – kierunki potrzeb- nych badań ...............................................................................................................................3 Andrej Amons – Pochówki katyńskie na terytorium obwodów specjalnych NKWD–. –ZSRR charkowskiego i kijowskiego .................................................................................47 Wirginia Węglińska – W solidarności i oporze. Działalność konspiracyjna Polek w KL Stutthof ...................................................................................................................................63 ŹRÓDŁA Elżbieta Skerska – Operacja „Neon 4” .....................................................................................86 SYLWETKI Edwin Mikołaj Scheller-Czarny „Fordon” – cichociemny (Elżbieta Skerska).......................92 NOWOŚCI WYDAWNICZE Warte przeczytania Sophie Hodorowicz Knab, Naznaczone literą „P”. Polki jako robotnice przymusowe w III Rzeszy 1939–1945 (Wirginia Węglińska).......................................................................98 Z Biblioteki Fundacji (Dorota Kromp).......................................................................................101 ODESZLI OD NAS Maria Dmochowska (1930–2017) ............................................................................................106 Ewa Krasnowolska (1922–2016) ..............................................................................................107 Mieczysława Martynowska (1922–2017) ...............................................................................109 Krescenty Sędzierski (1926–2017) ...........................................................................................111 KRONIKA Cichociemni. Historie bohaterów (Barbara Rojek)..................................................................113 SPRAWOZDANIA Sprawozdanie z działalności Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum . i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu . za rok 2016 (Dorota Kromp, Katarzyna Minczykowska-Targowska, Dorota Zawacka- -Wakarecy)..............................................................................................................................118 NASI AUTORZY .......................................................................................................................127 OFERTA WYDAWNICZA Przyczynki historyczne Waldemar Grabowski POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE STAN WIEDZY – KIERUNKI POTRZEBNYCH BADAŃ HISTORYCZNYCH* THE POLISH UNDERgROUND STATE: THE CONDITION Of KNOWLEDgE – DIRECTIONS Of NECESSARY HISTORICAL RESEARCH* Streszczenie:. Summary:. Artykuł przedstawia aktualny stan rozpoznania The article presents the current state of knowl- struktur Polskiego Państwa Podziemnego – wy- edge of the structures of the Polish Under- rażający się za pomocą publikacji naukowych ground State - expressed by means of scientific i popularnonaukowych. Te „badania podsta- and popular science publications. These „basic wowe” służą bowiem, a przynajmniej powinny studies” serve, or at least should serve, to create służyć, budowaniu możliwie pełnego obrazu the most complete picture of the underground podziemnego państwa. state. Drugą kwestią poruszaną w artykule jest spra- The second issue raised in the article is the mat- wa rozpoznania oraz opisania żołnierzy i pra- ter of recognizing and describing soldiers and cowników PPP. Bez znajomości tych osób – nie employees of the Polish Underground State. tylko z nazwiska, ale również pod względem Without knowing these people - not only by their wykształcenia, pochodzenia, dokonań zawodo- names, but also in terms of education, origin, and wych w okresie przedwojennym – nie możemy professional achievements in the pre-war period odpowiedzieć na wciąż frapujące pytanie, kto - we cannot answer the interesting question of tworzył Państwo Podziemne. Istniejąca na ten who created the Polish Underground State. The temat literatura z jednej strony przynosi wiele literature on this subject on the one hand brings interesujących informacji, z drugiej zaś (głównie much interesting information; on the other z powodu niedostatecznej znajomości większo- hand, (mainly due to insufficient knowledge of ści pracowników i żołnierzy PPP) ogranicza się the majority of the employees and soldiers of do ścisłej kadry kierowniczej bądź też zawiera the organization) the information is limited to informacje z pewnego terenu (okręgu). close management or contains data only from a certain area (district). Słowa kluczowe: stan badań nad polskim ru- Key words: state of research on the Polish resist- chem oporu, 1939–1945, Armia Krajowa ance movement, 1939–1945, the Home Army Tekst wygłoszony podczas „I Kongresu Historyków Konspiracji Niepodległościowej. 25 lat niezależnych badań nad konspiracją niepodległościową 1939–1945. Ludzie, instytucje, wydarze- nia”, zorganizowanym w Toruniu w dniach 12–13 XI 2015 r. przez Fundację Generał Elżbiety Zawackiej, Instytut Pamięci Narodowej oraz Muzeum II Wojny Światowej (red.). * Dotychczasowy stan wiedzy na temat PPP przedstawiałem przed laty w publikacji Polska Tajna Administracja Cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, s. 7–14. Na pewne aspekty zwracałem również uwagę w publikacji Nieznany rząd Polski Walczącej 1939–1945, „Dzieje Najnowsze” 2012, nr 2, s. 153–156. Biuletyn R. XXIX: 2017 (67) 3 Przyczynki historyczne Organizatorzy konferencji, która odbyła się w Toruniu w daniach 12–13 XI 2015 r., postawili sobie za cel prezentację „25 lat niezależnych badań nad konspiracją niepodległościową 1939–1945”. Mój artykuł do- tyczy okresu znacznie szerszego, a mianowicie okresu 70 lat, jaki upły- nął od zakończenia wojny. Dlaczego przyjąłem taką konwencję? Moim zdaniem ukazanie dorobku 25 lat niezależnych badań na tle dokonań w całym siedemdziesięcioletnim okresie pozwoli nam lepiej ocenić bla- ski i cienie minionego 25-lecia. Zdaję sobie oczywiście sprawę z faktu, że publikacje na temat Ar- mii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego w pierwszych latach po zakończeniu wojny – mówiąc delikatnie – dalekie były od rzetelności i obiektywizmu w warstwie ideowej. Natomiast zdecydowanie jestem przeciwny teorii, wyznawanej przez niektórych historyków zwłaszcza młodszego pokolenia – że wszystko co ukazało się drukiem przed 1989 rokiem jest co najwyżej makulaturą. Dotyczy to zwłaszcza wydarzeń oraz odtwarzania obsad personalnych, omawiania struktur organizacyj- nych itd. I. STAN BADAŃ A. gENERALIA – POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE Jeżeli chodzi o generalny obraz funkcjonowania Polskiego Państwa Podziemnego, to wbrew pozorom (licznych publikacji) trudno wskazać książkę ukazującą ten bardzo ważny ale niezwykle złożony problem. Moż- na tutaj odnotować np. publikację prof. Tomasza Strzembosza z 2000 r.1, choć dodajmy, że nie jest to książka obejmująca całość zagadnienia. Jeżeli chodzi o publikacje dokumentów, to nadal pierwsze miejsce należy się zbiorowi dokumentów, wydanemu w sześciu tomach (1970– 1989) przez Studium Polski Podziemnej w Londynie. Jakkolwiek tytuł tego wydawnictwa jest nieco mylący – Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, to już pobieżna choćby lektura owych 6 tomów, przekonuje nas, że zawartość publikacji jest znacznie szersza niż tytułowa „Armia Krajowa” i powinien tytuł brzmieć „Polskie Państwo Podziemne w do- kumentach 1939–1945”. 1 T. Strzembosz, Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Warszawa 2000. 4 Biuletyn R. XXIX: 2017 (67) Waldemar Grabowski, Polskie Państwo Podziemne. Stan wiedzy... Ten stan rzeczy funkcjonujący przez kilkadziesiąt lat (I tom ukazał się w roku 1970) został przynajmniej trochę zmieniony dzięki publika- cjom dotyczącym Komitetu dla Spraw Kraju2. Niezwykle ważną publikacją, dla udokumentowania dziejów Polski w okresie II wojny światowej, jest osiem tomów „Protokołów posiedzeń Rady Ministrów RP”.3.. Należy także odnotować publikacje typu leksykonów, encyklopedii, wypisów źródłowych itd. Mówiąc o tego typu wydawnictwach