Explore further Crwydro ymhellach This leaflet is one of a series exploring Mae’r daflen hon yn perthyn i gyfres sy’n Anglesey’s fascinating history. Three cyflwyno hanes hynod ddifyr Ynys Môn. more cover the north, south and east Ceir tair arall sy’n ymdrin yn fanylach â of the island in more detail, focusing gogledd, de a dwyrain yr ynys, gan on historic sites at and around Amlwch, ganolbwyntio ar safleoedd hanesyddol Newborough and Beaumaris. yn ardaloedd Amlwch, Niwbwrch a ‘Anglesey’s Historic Places’ has the Biwmares. Mae ‘Mannau Hanesyddol island’s top 12 ‘must-see’ heritage Môn’ yn cyflwyno ‘dwsin difyr’ o sites and there’s also an island-wide safleoedd treftadaeth yr ynys a cheir trail for families to explore the most taflen i deuluoedd sy’n cynnwys y exciting places for kids. llefydd mwyaf cyffrous i blant ar yr ynys. The leaflets are available locally or Mae’r taflenni hyn ar gael yn yr ardal you can download them from: neu gallwch eu lawrlwytho o: www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com For more information about Anglesey’s Os hoffech wybod rhagor am hanes history, visit Oriel Ynys Môn, the yr ynys, ewch i Oriel Ynys Môn, sef award-winning museum and art gallery amgueddfa ac oriel gelf arbennig ger at Llangefni. It’s the perfect place to Llangefni. Mae’n lle gwych i ddysgu 2013. Games Ltd. Warlord © Copyright Dennis. Peter by Briton . Ancient findout about the island, past and am yr ynys ddoe a heddiw a cheir yno present. A popular café and shop make siop a chaffi poblogaidd i ddenu pobl Oriel Ynys Môn great to visit, whatever boed law neu hindda. Mae mynediad the weather. Admission is free and it am ddim ac mae ar agor bob dydd ac is open daily except at Christmas. eithrio adeg y Nadolig. Photolibrary Wales, Mick Sharp Wales, Photolibrary Tel: 01248 724444. Ffôn: 01248 724444. www.anglesey.gov.uk www.ynysmon.gov.uk www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com The Anglesey Guide Mae “Môn Mam Cymru - Môn Mam Cymru - is an - The Guide to Anglesey” excellent guide to the island. yn gyflwyniad gwych i’r It is available from Oriel ynys. Mae ar gael o Oriel Ynys Môn or from Ynys Môn neu o www.llyfrau-magma.co.uk www.llyfrau-magma.co.uk and Red Kite Environment. Associates Anglezarke Dixon by & written Designed Wales, Visit (2013) copyright © Crown Images: Cadw, In ancient times Ymhell, bell yn ôl Anglesey’s first visitors arrived as the climate warmed after the Daeth yr ymwelwyr cyntaf i Fôn wrth i’r hinsawdd gynhesu ar last Ice Age, about 10,000 years ago. Like many of today’s tourists they ôl yr Oes Iâ ddiwethaf, tua 10,000 o flynyddoedd yn ôl. Fel llawer came for the food - although they had to gather their own shellfish and hunt o ymwelwyr heddiw, dod am y bwyd wnaethon nhw - ond roedd rhaid iddyn dinner with bows and arrows! As the weather got nhw gasglu eu pysgod cregyn eu hunain a hela am eu swper â bwa saeth! Wrth i’r better, about 6,000 years ago, people started tywydd wella, tua 6,000 o flynyddoedd yn ôl, dechreuodd pobl wneud eu cartref to settle here and began to grow crops yma gan dyfu cnydau a magu anifeiliaid. and raise animals. Mae tystiolaeth o fywyd yn y cyfnod cynhanesyddol i’w gweld ledled Môn - Prehistoric evidence can still be beddrodau dirgel o Oes y Cerrig a meini hir hynod o’r Oes Efydd. Ar Fynydd Twr, seen all over Anglesey - brooding mae bryngaer Caer y Tw^ r o’r Oes Haearn ac olion cytiau Gwyddelod Tŷ Mawr lle Stone Age tombs and mysterious bu pobl yn byw am ganrifoedd. standing stones from the Bronze Age. On Holyhead mountain there’s the Iron Age hillfort of Caer y Tw^ r and the remains of Tŷ Mawr hut groups, occupied over many centuries. come and discover dewch i ddarganfod Anglesey’s amazing stories straeon rhyfeddol Môn Origins Gwreiddiau Invasion & Change Goresgyn a Newid Anglesey is dotted with reminders Mae pethau i’n hatgoffa am ein hen Holyhead became a Roman naval Daeth Caergybi’n ganofan i’r llynges of our distant ancestors. The Stone gyndadau ar hyd a lled Ynys Môn. Mae base, about 1,700 years ago, Rufeinig tua 1,700 o flynyddoedd Age burial chamber at Barclodiad siambr gladdu Barclodiad y Gawres o defending the island from raids yn ôl, gan amddiffyn Môn rhag y Gawres is one of the most Oes y Cerrig yn un o’r safleoedd mwyaf across the Irish Sea. They had a look- cyrchoedd o Fôr Iwerddon. Roedd outstanding sites of its kind in nodedig o’i fath ym Mhrydain. Ni allwn out tower and warning beacon on ganddynt wylfa a choelcerth Britain. We can only imagine what ni ond dychmygu pa fath o ddefodau top of Holyhead Mountain. The rybuddio ar ben Mynydd ancient rituals may have taken place hynafol a gynhaliwyd yma. Mae siambr harbour at Holyhead became Twr. Daeth harbwr here. The tomb at Trefignath has lost gladdu Trefignath wedi colli ei an important naval base Caergybi’n ganolfan its covering - leaving just the stone gorchudd - gan adael dim ond sgerbwd again in the Second bwysig i’r llynges skeleton of the monument that cerrig y feddrod a fu yma unwaith. World War. unwaith eto yn yr once stood here. Ail Ryfel Byd. Dilynwch y stori: Follow the story: Follow the story: Barclodiad y Gawres Caer Gybi Dilynwch y stori: Barclodiad y Gawres Beddrod siambr 5000 o the Roman fort remains as the Caer Gybi 5000 year old chambered flynyddoedd oed. walls of the churchyard. Mae olion y gaer tomb. Trefignath Caer y Tw^ r Rufeinig yn rhan o Trefignath Siambrau claddu. a Roman look-out waliau presennol burial chambers. Penrhos Feilw tower stood mynwent yr eglwys. Penrhos Feilw Meini hirion eiconig. within the Caer y Tw^ r iconic standing stones. Mynydd Twr ancient hillfort Roedd gwylfa Cylchoedd cytiau o’r Oes of Caer y Rufeinig yn rhan Holyhead Mountain ^ Twr. Bronze Age hut circles and Efydd a bryngaer o’r Oes o hen fryngaer ^ an Iron Age hillfort. Haearn. Caer y Twr. Sacred Places Mannau Sanctaidd Industrious Anglesey Môn Ddiwydiannol One of Anglesey’s most famous Roedd Cybi yn un o seintiau Farming has always been the Ffermio fu prif ddiwydiant Celtic saints was Cybi, who Celtaidd enwocaf Môn. mainstay of Anglesey’s economy. Ynys Môn erioed. Yn y founded a religious community Sefydlodd gymuned grefyddol In the 1700s and 1800s windmills 1700au a’r 1800au, at Holyhead in the yn y chweched ganrif were built all over the island to codwyd melinau sixth century. Another mewn man a alwyd wedyn grind the grain into flour. Melin gwynt ledled yr sixth century saint, yn ‘Caergybi’. Mae sant Llynnon near Llanddeusant, ynys i falu blawd. Gwenfaen, is linked arall o’r chweched ganrif, is a classic example, built in Mae Melin Llynnon with a chambered Gwenfaen, yn cael ei 1776. Quarrying has been ger Llanddeusant yn well at Rhoscolyn. The chysylltu â ffynnon siambr important too, especially enghraifft glasurol a well may have been a yn Rhoscolyn. Mae’n at Holyhead Mountain. godwyd ym 1776. sacred site for ancient bosib bod y ffynnon yn Bu’r chwareli’n bwysig Follow the story: Celts as well as early fan cysegredig gan yr hefyd, yn enwedig ym Melin Llynnon Christians. hen Geltiaid yn ogystal â’r splendid restored working Mynydd Twr. Cristnogion cynnar. Follow the story: windmill - buy a bag of flour! Dilynwch y stori: St Cybi’s church Dilynwch y stori: Breakwater Country Park Melin Llynnon source of stone for Britain’s dedicated to the patron Eglwys Cybi Sant Melin wynt sydd wedi’i longest breakwater. saint of Holyhead. Wedi’i chysegru i nawddsant hadfer i’w hen ogoniant St Gwenfaen’s well Caergybi. gweithiol - prynwch becyn o believed to have healing Ffynnon Wenfaen flawd yma! powers. Credir bod ganddi bwerau Parc Gwledig y Morglawdd iachusol. Oddi yma y cafwyd y cerrig ar gyfer morglawdd hiraf Prydain. New Stone Age people build Standing stones Farmers build Caer y Tw^ r hillfort built Romans invade Romans build fort at Romans start stone burial chambers at erected at roundhouses at on the summit of Anglesey and Caer Gybi and lookout to withdraw Barclodiad y Gawres and Trefignath. Penrhos Feilw. Holyhead Mountain. Holyhead Mountain. massacre the Druids. tower at Caer y Tw^ r. from Britain. 3000BC/CC c4000-3500BC/CC 500BC/CC 400BC/CC AD60OC AD300OC AD400-410OC Pobl o’r Oes Neolithig yn adeiladu Codi meini Ffermwyr yn codi Codi bryngaer Caer Y Rhufeiniaid yn Y Rhufeiniaid yn datblygu Y Rhufeiniaid siambrau claddu o gerrig ym hirion ym cytiau crynion ar y Tw^ r ar gopa goresgyn Ynys Môn ac yn caer o’r enw Caer Gybi a yn dechrau Marclodiad y Gawres a Threfignath. Mhenrhos Feilw. Fynydd Twr. Mynydd Twr. llofruddio’r Derwyddon. gwylfa yng Nghaer y Tw^ r. gadael Prydain. amserlin timeline Church founded by St Gwenfaen’s Church Vikings attack Current Melin Llynnon First lighthouse Chester and Holyhead St Cybi in grounds of founded at Rhoscolyn. Anglesey. St Cybi’s Church built to grind grain on South Stack. Holyhead Railway Breakwater Roman fort. built at Holyhead. to make flour. completed. completed. 3000BC/CC c4000-3500BC/CC 500BC/CC 400BC/CC AD60OC AD300OC tua/c540 tua/c630 850-987 1300s-1500s 1776 1809 1850 1873 Cybi Sant yn sefydlu Sefydlu Llychlynwyr yn Codi adeilad presennol Adeiladu Melin Llynnon Codi’r goleudy Cwblhau’r Cwblhau eglwys ar dir y gaer Eglwys Santes Gwenfaen ymosod ar Fôn.